Canvas-documentaire ‘De onfatsoenlijken’: het rommelt in de onderbuik van Europa

Het begon zoals het eindigde, met de Amerikaanse presidentsverkiezingen. In de donkere nacht van 9 november 2016 werd vastgoedmakelaar Donald Trump, de man die realitytelevisie tot politiek verhief, verkozen tot president van de Verenigde Staten. Niemand had het zien aankomen. De peilingen hadden Hillary Clinton, de kandidaat van de Democraten, al lang uitgeroepen tot eerste vrouwelijke president van de States. Het zou nog even duren voor Clinton zelf snapte hoe dit had kunnen gebeuren. Het misprijzen voor de aanhangers van haar Republikeinse tegenkandidaat had haar blind gemaakt. In de aanloop naar de verkiezingen had ze, op een galadiner van lesbiennes, homo’s, biseksuelen en transgenders, de helft van de Trump-supporters a basket of deplorables genoemd. Een stelletje stumperds dat bestond uit racisten, seksisten, homofoben en xenofoben.

Hoeveel meer moet je mensen beledigen voor ze zich tegen je keren?

Het was het zoveelste teken dat hoogopgeleide liberals, die worden geacht op te komen voor de belangen van de mensen die onder aan de maatschappelijke ladder staan, de voeling met de basis hadden verloren. Vertegenwoordigers van de nieuwe democratische adel, zoals de Kennedy’s en de Clintons, kennen hun electoraat niet meer. Ze zien alleen nog boosheid en haat. En ze zijn ermee opgehouden zich af te vragen waar die vandaan komen.

Misschien was dat wel een goed uitgangspunt voor een boek, dacht ik. Nagaan waarom zoveel mensen boos zijn tegenwoordig. En ik ging reizen. Niet in de Verenigde Staten maar in de Europese Unie, waar zich met enige vertraging precies hetzelfde afspeelt als over de plas: steeds meer mensen keren zich van de traditionele politiek af. Steeds meer mensen worden verleid door de sirenenzang van populistische partijen van radicaal-links en radicaal-rechts.

Het boek kwam er. Twee jaar later is er nu de documentaire met dezelfde naam, maar met op één na allemaal andere getuigen, opgespoord door een onvermoeibare redactie: De onfatsoenlijken, een geuzennaam voor de talloze burgers die zich door het systeem verraden voelen en in hun woede de grenzen van het politieke fatsoen opzoeken.

Homohaat

Mauro Padovani is een van de 21 getuigen in De onfatsoenlijken. Tekenaar uit het noorden van Italië. Zijn eerste stripalbums hebben nog – veel langer dan noodzakelijk – op de redactie rondgeslingerd: erotische strips met titels die weinig aan de verbeelding overlieten. Planet Domina herinner ik me nog. Maar Mauro had toch vooral naam gemaakt als verkenner in het homo-erotische genre. Mauro is zelf ook homo. Met zijn Amerikaanse vriend Thomas Freeman, een radiopresentator uit Seattle (die in een moment van onoplettendheid een demo van Nirvana in de vuilnisbak had gekieperd), was hij naar Gent verhuisd omdat hij hier wél voor de wet kon trouwen. België was het land van hun dromen.

Mauro maakte zich de plaatselijke normen en waarden snel eigen; in geen tijd ontwikkelde hij zich tot een hardwerkende Vlaming. In zijn tankstation bedient hij nog altijd de meest uiteenlopende klanten, van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat, in een vrolijk parlando van Engels, Italiaans en Nederlands. Geen moeite is hem te veel. Mauro is verscheidene keren door zijn brandstofmerk tot de beste uitbater uitgeroepen.

Met Thomas ging het minder goed. Kort na zijn huwelijk begon hij de eerste tekenen van alzheimer te vertonen. Intussen is Mauro de mantelzorger van Thomas. Als Mauro uit werken gaat, zit Thomas ongeduldig thuis op hem te wachten. Dan duren de uren dagen. En is de onrust groot, zeker sinds de Kroatisch-Bulgaarse bovenburen in hun Gentse torenflat het homokoppel de oorlog hebben verklaard.

“Ik hou niet van homo’s”, had hun buurvrouw bij een eerste kennismaking gezegd. Later kwam het tot incidenten, het ene al giftiger dan het andere. Mauro had verscheidene keren aangifte bij de politie gedaan: zonder gevolg. Uiteindelijk culmineerde het in een vechtpartij waarbij de vriend van hun bovenbuurvrouw Mauro en Thomas lelijk toetakelde met een ijzeren stang. “Fucking faggots!” riep hij nog toen hij hen bloedend achterliet.

De gruwelijke foto’s van het duo werden druk gedeeld op sociale media. Ze haalden de voorpagina’s van Vlaamse populaire kranten. Een beter voorbeeld van homohaat was moeilijk te vinden.

Toch velde de rechter een mild vonnis: de beschuldigde kwam er met een werkstraf vanaf. Aan die straf is hij nooit begonnen want niet veel later werd hij opgepakt voor een steekpartij.

Mauro kan er met zijn verstand niet bij. Hoe is het mogelijk dat een rechter, in een land dat als eerste de rechten van holebi’s heeft erkend, in zijn vonnis weigert over homohaat te spreken? Zelf heeft hij daar maar één verklaring voor: angst. De rechter reduceerde het tot een burenruzie omdat hij bang was een politiek niet correcte uitspraak te doen en voor racist te worden versleten. Daarom was hij zo mild voor zijn losgeslagen buurman.

Het beeld van Mauro uit De onfatsoenlijken dat zal beklijven, is de foto waarop hij met een bijl staat afgebeeld. Het liefst, zei hij, had hij nu een revolver thuis in een lade liggen, voor het geval zijn buurvrouw weer eens met versterking voor de deur zou opdagen. Maar dat mag niet van de wet. Ook niet van zijn psychiater, die hem inmiddels als suïcidaal heeft gediagnostiseerd. Dus hij heeft andere voorzorgsmaatregelen getroffen.

Zo is Mauro, een progressieve kerel met een gouden hart, toegetreden tot het aanzwellende legioen van de boze burgers. Hij voelt zich verraden door het systeem. De onfatsoenlijken beweert niet dat die burgers gelijk hebben als ze conclusies trekken uit hun wedervaren. De onfatsoenlijken probeert wel, door de zorgvuldige reconstructie van gebroken levens, aannemelijk te maken waarom ze zo boos zijn. We proberen begrip te creëren zonder ons verstand uit te schakelen.

Waarom gaat een verstandige Joods-Duitse vrouw als Vera Kosova, chirurg van opleiding, ertoe over zich aan te sluiten bij het radicaal-rechtse, met het antisemitisme flirtende Alternative für Deutschland? Waarom weigert de moegetergde landbouwer Jean Coucke zich schuldig te voelen voor de teelt van de hennepplant, “een gift van Moeder Natuur”? Waarom gelooft poetsvrouw Christel Bekaert, die na 45 jaar hard labeur geen recht heeft op een volwaardig pensioen, niet meer in een rechtvaardige wereld? Waarom is de Londense brandweerman Ricky Nutall, die in de laaiende Grenfell-toren zijn leven op het spel heeft gezet, niet meer te stuiten over de lafheid van de Britse politiek?

Transitmigranten

Het scherpst is Gery Vervloessem, truckchauffeur uit Ramsel, die een oplossing heeft voor het probleem van de transitmigranten die ’s nachts in zijn vrachtwagen kruipen om de overtocht naar Engeland mee te maken: sluipschutters op parkings neerzetten. Sluipschutters voor de mensensmokkelaars, voegt hij daaraan toe.

In een rechtsstaat zijn sluipschutters geen alternatief. Dat is nogal wiedes. Maar in De onfatsoenlijken zie je wel waarom een truckchauffeur zo’n waanzinnig voorstel formuleert. De beelden die regisseur Luc Lemaitre en beeldmonteur Jan Van der Weken op sociale media hebben gesprokkeld, die overigens zelden de reguliere media halen, geven aan wat voor veldslagen zich de afgelopen jaren op de snelwegen naar Calais hebben afgespeeld: transitmigranten die met een bombardement van stokken en stenen een vrachtwagen tot stilstand dwingen, wegblokkades aanbrengen, vuurtje stoken. Je ziet beroepschauffeurs die het werken onmogelijk wordt gemaakt.

Die schokkerige en groezelige beelden zijn het filmische equivalent van het gerommel in de onderbuik van de samenleving. De dingen in de rand van de samenleving waar we het liever niet over hebben. En doordat we het er niet over hebben, worden ze alleen maar groter. Als we een goed migratiebeleid willen organiseren, zullen we ook aandacht moeten hebben voor de ruwe werkelijkheid van truckchauffeurs, de mensen die in de vuurlijn van de multiculturele samenleving staan.

We leven in een samenleving die steeds meer wordt gepolariseerd. Alles is voer voor discussie, met luid geroep van twee kanten. Dat geldt voor de veiligheidsmaatregelen die virologen voorstellen, de lange wachtrijen voor Brantano, de zaak-Bart De Pauw. Je weet van tevoren wie welke positie zal innemen. En je weet dat niemand nog de moeite zal nemen om de argumenten van het andere kamp te beluisteren.

Misschien is het daar wel weer tijd voor: luisteren. Proberen begrip op te brengen voor wat op het eerste gehoor onbegrijpelijk lijkt. Wie weet komt er dan een moment waarop een president van de Verenigde Staten, die zichzelf heeft verrijkt met alle middelen die het systeem hem ter beschikking stelt, niet meer zal worden beschouwd als een uitdager van het systeem. Vandaag weten we wellicht al of het zover is.

De onfatsoenlijken is te zien op Canvas en via VRT NU vanaf vanavond om 21.15 uur