Blind, dakloos of transgender, en plots beroemd: waarom 'minderheden' hot zijn op tv

Kevin (33) en Lore (33) hebben zich samen afgezonderd in een tent. Hij laat achteloos vallen dat hij vaak naar de fitness gaat. Zij noemt hem een temperamentvolle deugniet. Het flirterige begin van een on-screenromance zoals je al vaak op televisie hebt gezien. Met dat verschil dat Lore en Kevin beiden het syndroom van Down hebben. In het Eén-programma Down the Road trekken ze, samen met presentator Dieter Coppens en vier medereizigers met Down, op roadtrip door zeven landen.

Opvallend: vorig seizoen pakte de openbare omroep al uit met de fictiereeks Tytgat Chocolat, gespeeld door acteurs met het syndroom van Down. Toeval, zegt Dieter Coppens. Maar wie het recente tv-aanbod nader bekijkt, zou eerder van een trend durven spreken.

In Taboe onderzoekt Philippe Geubels de grenzen van humor met mensen die een fysieke beperking hebben, psychisch kwetsbaar, blind of holebi zijn. M/V/X volgt vijf Vlaamse transgenders. Minderheden – bij gebrek aan een betere term – waren nog nooit zo aanwezig op het kleine scherm.

Niet langer als ‘onderwerp’ in klassieke documentaires en reportages, wel als protagonisten in reality- en infotainmentshows. Ook op de commerciële zenders VIER, VIJF en VTM. Project Axel draaide rond daklozen, Karen Damen en James Cook ontvingen op ‘hun’ camping mensen met progeria, Down, blind- of doofheid. En Koen Wauters hielp mensen hun fysieke beperking te overwinnen in Over winnaars.

Kreupeltheorie

“Het valt op”, zegt Tom Baetens van Panenka, het productiehuis achter Taboe. “Dan denk je dat je met iets nieuw bezig bent, hoor je plots dat Camping Karen & James ook iets met blinden plant. Shit. Even paniek. (lacht) Maar het zijn twee heel verschillende programma’s geworden.”

Taboe is niet ontstaan vanuit de bedenking: ‘we willen een programma rond minderheden of kwetsbare mensen maken’, beweert Baetens. “Wel vanuit de idee: we willen iets rond Philippe Geubels maken. Ik vermoed dat dat bij Koen Wauters, Dieter Coppens en Karen en James net hetzelfde was. Als er al een trend is, dan die rond tv-figuren.”

Maar dan blijft het wel héél toevallig dat al die programmamakers en BV’s op hetzelfde moment besluiten om het scherm niet langer alleen op te eisen maar de spotlights te delen met minderheden. De tendens beperkt zich niet tot het kleine Vlaanderen. Ook in Nederland regent het soortgelijke tv-formats, van SynDROOM, over mensen met Down tot The Undateables, een datingshow voor mensen met een beperking. Vanwaar die plotse boom?

Een teken des tijds, menen mediawatchers en cultuurfilosofen. De tv-focus op minderheden past perfect in de tijdgeest. Het is de tijd van de identiteiten, zegt professor Lieven De Cauter (KU Leuven). “Dat uit zich zowel in het roerend nationalisme, als in de emancipatorische beweging van voorheen uitgesloten groepen en publieken.”

Er is zelfs een academische benaming voor: de zogenoemde crip theory, of vrij vertaald, de kreupeltheorie. Al hoef je dat niet letterlijk te nemen, want het gaat om een pleidooi voor elke ‘afwijking’ van de zogezegde norm. Een pleidooi om de verrijking in de beperking te zien. Of dat nu een fysieke beperking is, of jezelf uiten als holebi of queer. Weg van de duidelijke, vastgelegde normen.

Die theorie werd in 2006 al door een Amerikaans professor (Robert McRuer) beschreven, maar De Cauter ontdekte hem zelf pas recent. “De crip theory bereikt nu pas de mainstream. Emancipatie gaat altijd in golven, en traag. Het is een kettingreactie.”

Dat VTM-journalist Bo Van Spilbeeck er nu (pas) voor kiest om als transgender naar buiten te treden, is geen toeval. Mensen durven, mede door sociale media, hoe langer hoe meer tonen wie ze echt zijn en zich kwetsbaar op te stellen. Zaken die vroeger angstvallig werden verzwegen, zoals psychische stoornissen of genderdysforie, leiden nu tot openlijke getuigenissen op Facebook en Twitter. De Cauter: “Klassieke massamedia voelen dat aan en volgen, door groepen die voorheen onzichtbaar(der) waren een stem en gezicht te geven.”

‘Thuis’

Ook al omdat minderhedenorganisaties daar zelf hard voor lobbyen bij tv-zenders, weten mediawatchers. En ook, zegt De Cauter, omdat tv-zenders er brood in zien. Omdat ze voelen dat er een publiek is voor “pure, authentieke” televisie zoals het vaak wordt omschreven. Omdat ze voelen dat kijkers de periode van sensationele reality-tv stilaan liever inwisselen voor “een nieuwe softheid” – gewoon kleine, niet-gestuurde, mooie televisie. “Achter de beweegredenen zit niet alleen idealisme. Tv blijft een commerciële omgeving. Niemand investeert veel als ze denken dat het niet zal aanslaan.”

Dat laatste blijkt alvast. Taboe is, met meer dan anderhalf miljoen kijkers, al wekenlang een even grote hit als gespreksonderwerp. En ook de recensies en reacties op sociale media na de eerste aflevering van Down the Road (goed voor bijna 800.000 kijkers) waren – haast unaniem – laaiend enthousiast. Van ‘Dit programma maakt mij zo gelukkig’ tot ‘Wat een mooie, pure, en bovenal feelgood-tv!’

Olivier Goris, programmadirecteur van Eén en Canvas, ontkent dat er een bewuste strategie achter de programma’s met ‘minderheden’ zit. Het is te zeggen: toen ze zagen hoeveel impact de geslachtsoperatie van Franky in de soap Thuis had, werd er wel beslist om op het eerst volgende goede voorstel over transgenders te springen.

“Maar wel met die voorwaarde dat het in de eerste plaats toptelevisie was. Productiehuizen die programma’s proberen te pitchen à la ‘Dit is echt iets voor de openbare omroep’: dat volstaat niet meer. Ja, het is onze taak om de vinger aan de pols te houden, dingen bespreekbaar te maken, maar evengoed om de mensen thuis een fijne avond te bezorgen.”

En dat is net de kracht van nieuwe formats als M/V/X, Down the Road en Taboe, vindt Goris. Het voelt minder als een opdracht. “Cru gesteld: het is geen ‘miserie-tv’. Je leert als kijker iets bij en wordt geraakt, maar je wordt evengoed meegesleept in een goed verhaal of aan het lachen gebracht.”

Alleen al daarom vindt Allard Claessens Down the Road nu al hét programma van het jaar. In de eerste aflevering zag hij jongvolwassenen met Down lachen en flirten. Hij zag ze stuntelen op de fiets, maar evengoed probleemloos vlotten bouwen en vertellen hoe ze zonder veel problemen alleen wonen. “Er wordt niet louter op de beperking gefocust, maar op de mensen erachter. Mensen die even divers zijn als zij zonder Down.”

Claessens is voorzitter van de vereniging Downsyndroom Vlaanderen. Zijn zoon is zeventien, zijn pluszoon vierentwintig. “Als we samen op stap zijn, vragen mensen nog altijd aan mij – alsof ze zelf niet kunnen praten – hoe oud ze zijn, en wat ze overdag doen.”

Sinds de serie Tytgat Chocolat komt dat minder vaak voor. Volgens hem het bewijs dat dergelijke tv-programma’s wel degelijk stigma’s en clichébeelden kunnen verminderen of wegnemen. Ook al omdat ze laagdrempeliger zijn – lees: meer kijkers lokken – dan klassieke repo’s en docu’s die vertrekken vanuit een zekere problematiek. “Er wordt, op respectvolle wijze, in gelachen. Dat helpt.”

Slechte moeder

Ook Lieve Theberath kan naar eigen zeggen op meer begrip rekenen sinds ze twee weken geleden opdook in de Taboe-aflevering over psychische kwetsbaarheid. Ze heeft een bipolaire stoornis. “Een manische periode voelt alsof je alle mogelijke drugs samen in één keer hebt gepakt. Maar leg dat maar eens uit aan mensen die het niet hebben. Mensen deinzen soms echt achteruit als je bipolair uitspreekt. Of ze bestempelen je al snel als een gekkin, of erger: een slechte moeder. Taboe toont dat het niets is om je voor te schamen. Ik heb gewoon antennes die anderen niet hebben en ken mijn beperkingen tenminste.”

Ze hoopt dat anderen in dezelfde situatie zich aan Taboe kunnen optrekken. Ze had het programma graag zelf tien jaar geleden gezien. “Dan had ik al sneller geweten dat ik niet alleen was. Dat ik me niet onzichtbaar moest proberen te maken, of erover moest zwijgen.”

Timing is everything. Tom Baetens van Panenka vraagt zich af of ze Taboe tien jaar geleden ook al hadden kunnen maken. En of het even hard gesmaakt zou worden. Hij vermoedt bij sommige thema’s, zoals psychische kwetsbaarheid, van niet. Ook Olivier Goris geeft toe dat hij vijf jaar geleden misschien niet zou zijn ingegaan op het programmavoorstel van M/V/X, omdat je toen nog het gevoel had dat het minder leefde.

In het geval van Down the Road zit de timing ook perfect, zegt Claessens, met de discussie rond de terugbetaalde niet-invasieve prenatale test (NIPT).

“In dat debat wordt Down te vaak enkel gezien als een dure handicap voor de maatschappij die perfect te ‘voorkomen’ valt. Dan is het goed dat mensen ook de andere kant zien. Dat mensen met Down ook kunnen acteren, en sommigen perfect voor zichzelf kunnen zorgen. Dat komiek Michael Van Peel in zijn eindejaarsconference al lachend de voordelen van Down opsomt, helpt ook.”

Een heel verschil met een nog niet zo ver verleden, zegt hij. Toen cabaretiers het vooral over de kwijlende Jostiband hadden. Toen detective Witse in 2010, in een aflevering van de gelijknamige detectiveserie, een van de moordslachtoffers in de reeks een mongool noemde. “Dat woord hoor je steeds minder. Af en toe spreken mensen zelfs over Trisomie 21 naast het syndroom van Down. En dat sommigen een beetje kwijlen, kun je niet ontkennen. Maar er is zoveel meer dat je kunt laten zien.”

Minder framing

Toch is niet iedereen onverdeeld enthousiast over de recente golf van ‘minderhedenprogramma’s’. Of toch niet zoals ze nu soms vorm krijgen. “Gelaagdheid en diepgang zijn een must”, zegt mediaprofessor Sofie Van Bauwel. “Een titel zoals het Nederlandse format The Undateables werkt net extra stigmatiserend.” Maar ook Over Winnaars was haar nog te eng en stereotiep. “Daarin lag de focus nog te veel op de idee dat je een beperking moet zien te overwinnen.”

Iets wat Anaïs Van Ertvelde, geboren zonder rechterarm, eerder al aanhaalde in haar vaste column in deze krant. “Alsof we mensen met een handicap alleen kunnen benaderen door in de rol van helper te gaan staan. Structurele problemen – waarom moet een van de protagonisten degelijke beenprotheses gaan lenen om de Machu Picchu te beklimmen, en heeft ze er zo geen in haar dagelijks leven? – blijven buiten beeld”, zegt Van Ertvelde, die als onderzoeker meewerkt aan het Rethinking Disability Project (Universiteit Leiden).

Ook bij Peter Heirman van Netwerk tegen Armoede overheerst een dubbel gevoel. Een programma als Nieuwe buren, waarin Karen Damen en James Cook net als hun ‘nieuwe buren’ even van een leefloon proberen rond te komen, vindt hij vertekenend. “Voor velen is armoede niet iets van bepaalde duur, wel een dagelijkse realiteit waarin het soms lijkt dat je er nooit zult uitraken.”

Ook Project Axel stelde hem, ondanks hoge verwachtingen, teleur. Te veel personalityshow. De mensen in armoede voelden voor hem eerder als figuranten dan protagonisten. “Het mocht wat minder rond Axel draaien. Dan liever Taboe, dat ook mensen in armoede opvoerde. Daar kwam minder framing aan te pas. Akkoord, dat is ook de show van Philippe Geubels, maar hij liet de deelnemers meer voor zichzelf spreken. En je hoorde verhalen die zich niet beperkten tot de miserie.”

Politiek

Zowel Van Bauwel als Heirman merkt op dat er, trend of geen trend, wel nog werk aan de winkel is. “Zaken die evident zouden moeten zijn, zoals etnisch culturele diversiteit op het scherm, blijft nog problematisch”, zegt Van Bauwel. Bovendien volstaan enkele geslaagde tv-formats en vergrote zichtbaarheid niet om dieperliggende maatschappelijke problemen echt aan te pakken.

Heirman: “Na de afleveringen blijven mensen in armoede wel gewoon arm.” Een crowdfundingactie voor Nicole uit Taboe, zodat zij eindelijk nieuwe meubels kan maken, is een mooi signaal. Maar er moet vooral op politiek niveau iets veranderen. “Voor de meeste politieke partijen blijven arme mensen onzichtbaar en is het vooral de middenklasse die telt.”

Bij de vereniging Downsyndroom Vlaanderen hopen ze dat de huidige trend slechts een opstapje is, en niet het einddoel. Dat er straks niet alleen programma’s ‘over’ mensen met Down worden gemaakt, maar gewoon ‘met’. “Die evolutie komt er”, maakt Olivier Goris van VRT zich sterk. “Dat zie je nu al met Tytgat Chocolat.”

Ook Dieter Coppens hoopt met Down the Road al een steentje te hebben verlegd. “Met Kevin mocht ik al aanschuiven in het programma Van Gils en Gasten. Die stal daar echt de show. Er zijn altijd mensen die denken dat er opportunistische motieven achter zo’n tv-format schuilen, maar ik weet wat mijn intentie was: een puur, open, eerlijk portret brengen en tegelijkertijd die gasten het avontuur van hun leven bezorgen. Zelf vergat ik na enkele weken op reis met Kevin en de rest gewoon dat ze Down hadden. Als ik dat gevoel bij kijkers kan overbrengen, is dat genoeg.”