"Ben ik vrouwelijk of mannelijk? Dat hangt af van de situatie"

Ze poseerde ooit als stoere bodybuilder, met zwarte, opgekleefde tepels op haar witte trui. 'I’m in training. Don’t kiss me', lezen we afwerend op haar buik. Maar op diezelfde foto heeft ze een sensueel gestifte mond en lieflijke hartjes op de wangen. Claude Cahun (1894-1954) was verzot op schrille en tegelijk speelse contrasten: van supervrouwelijke allumeuse en oriëntaalse schone tot hypermannelijke dandy met kaalgeschoren hoofd.

David Bowie was een begrijpelijk bewonderaar van de theatrale zelfportretten van Cahun. “They are really quite mad, in the nicest possible way”, riep hij ooit uit. Maar Bowie’s lofzangen konden niet voorkomen dat Cahun tussen de plooien van de kunstgeschiedenis sukkelde. Slechts als cultfiguur beleefde ze een heropflakkering toen vanaf 1995 haar verbijsterend archief werd ontsloten.

De door het surrealisme beïnvloede Cahun gooide in de jaren 20 en 30 nochtans flink wat taboes aan diggelen. Ze bedreef een hoogst ingenieus spel met seksuele ambiguïteit. Haar fotografische schijngestalten rolden al vroeg de rode loper uit voor feministisch geïnspireerde kunstenaars als Cindy Sherman en Nan Goldin. “Onder dit masker een ander masker”, noteerde Cahun. “Ben ik vrouwelijk? Mannelijk? Het hangt af van de situatie.”

In de Londense National Portrait Gallery beleeft Cahuns transgenderkunst nu een passende rehabilitatie met een sierlijke expo. De Britse performance-artieste Gillian Wearing gaat als eerbetoon aan de slag met Cahuns iconografie. Zo hult zij zich ook in een wit turnpakje, maar torst ze in haar hand een staaf met een masker van zichzelf, ‘Me As Cahun, Holding a Mask of My Face.’ (2012).

De gelijkenis met Cahun is treffend achter het met siliconen bewerkte gezicht, maar zet je ook op een dwaalspoor. Wearing is hoogst bedreven in re-enactments van beroemde fotografen en kunstenaars. Zo zien we haar ook als Robert Mapplethorpe, Diane Arbus, Weegee of als Andy Warhol in dragqueenuitvoering. Steeds verraadt Wearings priemende blik haar. Met Cahun voelt Wearing een uitgesproken “spirituele camaraderie”, zegt ze. Toch is Wearings werk veel monumentaler dan dat van Cahun, die zichzelf soms wegcijferde en haar foto’s en collages op minuscuul formaat afdrukte.

Ten strijde tegen de nazi's

Toch trekt vooral Cahuns frêle oeuvre in de National Gallery de volle aandacht, mede door haar ongewone levenswandel. De in Nantes geboren Cahun – echte naam Lucy Schwob – was de dochter van een steenrijke Joodse krantenmagnaat, haar oom was symbolistisch schrijver Marcel Schwob. Op de schoolbanken werd de met anorexia kampende Cahun “als een bliksemschicht” verliefd op illustratrice Suzanne Malherbe. Net als Cahun nam Malherbe een mannennaam aan: Marcel Moore. Later werd die haar stiefzus, toen Cahuns vader met Malherbes moeder hertrouwde. Vanaf hun ontmoeting opereerde het duo als een symbiotisch tweespan. Cahun noemde Moore “l’autre moi”.

Algauw verkasten ze naar broeinest Montparnasse in Parijs, waar Cahun aan de Sorbonne filosofie en literatuur studeerde, en in het vaarwater van surrealisten als Man Ray verzeilde. André Breton noemde Cahun "een van de meest curieuze geesten die ik ooit heb ontmoet". Bij leven raakte Cahun trouwens bekender als schrijfster en toneelactrice dan door haar foto’s.

Intussen ging ze fanatiek in het verweer tegen het nazisme. In 1935 stichtte Cahun mee Contre Attaque, een surrealistische groepering die “de groei van het fascisme in Frankrijk bestreed”, om in 1937 met Moore naar het kanaaleiland Jersey te verhuizen. Daar baarden de dames opzien door hun excentrieke outfits en wandelingen met hun kat aan de lijn. Tijdens de oorlog verrichten ze er riskante verzetsactiviteiten, tot ze in 1944 uit hun huis werden gejaagd én gearresteerd door de nazi’s. Die vernietigden een groot deel van Cahuns oeuvre. Wonderbaarlijk genoeg werd ze op het nippertje bevrijd door de geallieerden. Met haar fragiele gezondheid kwam het nooit meer goed. Ze overleed in 1954.

Haar biografie maakt de blik op haar delicate en trotse foto’s nog beklemmender. Vrijblijvend was haar artistieke inzet allerminst. Cahun leverde performancekunst avant la lettre af en experimenteerde gewiekst met collagetechnieken. Tot het bittere eind tastte de ongrijpbare Cahun, niet zonder humor, de grenzen van haar eigen identiteit af. “Neutraal is de enige sekse die me lijkt te passen”, zei ze. Bijna honderd jaar voor de term ‘genderfluïde’ ingeburgerd raakt, was hij Cahun al op het lijf geschreven.

Claude Cahun & Gillian Wearing. Behind the Mask, Another Mask, tot 27/5 in Londen, National Gallery. npg.org.uk