Beethoven is helemaal niet dood. De legendarische componist herleeft in Brussel

Hij wordt beschouwd als de allereerste cultfiguur in de muziekgeschiedenis. Zijn status, zijn persoonlijkheid en zijn tomeloze doorzettingsvermogen vormen nog steeds een inspiratiebron voor componisten, uitvoerders en luisteraars. Geen andere klassieke muziek spreekt wereldwijd zo sterk tot de verbeelding als die van Ludwig van Beethoven.

Hotel Beethoven, een samenwerking met de Bundeskunsthalle in Bonn, brengt de Duitse componist naar de 21ste eeuw en dat gaat hem bijzonder goed af. De grootsheid van Hotel Beethoven matcht met het bombast waar Beethoven van hield. De titel van de expo mag je erg letterlijk nemen, elke zaalovergang is voorzien van een vloerkleed in pasteltint en gouden kamercijfers, verwijzend naar jaartallen die gelinkt zijn aan de creatie of uitvoering van een belangrijk werk centraal in de kamer. De expo past met zijn inclusief parcours ook in het kader van het seizoensthema van Bozar Art & wellbeing.

Deaf Power

Bozar-gids en dovenactivist Shahin Mohammad lacht als ze onze bewondering voor de doventolk tijdens de drietalige persconferentie opmerkt. Ze slingert termen naar ons hoofd als deaf pride, deaf gain en deaf power. Hoewel ze lang niet nieuw zijn, fonkelen haar ogen als ze ze uitspreekt. “De expo draait ook om het gewin dat dove mensen hebben op horenden”, verklaart ze. “Doven luisteren anders en soms zelfs beter. Doven luisteren met hun volledige lichaam. Horende mensen praten naast elkaar en missen zo vaak de essentie.”

De woorden van Mohammad hadden evengoed van Beethoven zelf kunnen komen. Naar het einde toe van zijn leven had hij zijn beperking volledig omarmd. “Laat je doofheid niet langer een geheim zijn, zelfs niet in de kunst”, tekent hij op in de laatste zaal van de expo. Kenners stellen dat de Duitse componist zijn meest complexe werken gemaakt heeft aan het einde van zijn leven, met toedoen van zijn doofheid.

De eerste tekenen van die doofheid deden zich voor toen hij 28 jaar was. Het baarde Beethoven grote zorgen. In 1802 richtte hij zich tot zijn twee broers in het fameuze Heiligenstadt-testament. “Het scheelde geen haar of ik had een eind aan mijn leven gemaakt. Alleen de kunst hield mij tegen: het scheen mij onmogelijk de wereld te verlaten voor ik alles had voortgebracht wat ik als mijn opdracht zag.” Hij opende de weg naar een andere manier van luisteren en gaf de voorzet voor de Deaf culture in de VS, die vandaag erg zichtbaar is op de sociale media.

Beengeleiding

Dat kan je onder meer op de Instagram-pagina van de Amerikaanse geluidskunstenaar Christine Sun Kim, wiens humoristisch getinte werk ook in de tentoonstelling hangt. “Christine Sun Kim is een boegbeeld”, stelt Mohammad. “De Amerikaanse, dove kunstenaar houdt zich uitdrukkelijk met klank bezig, net als Beethoven.” Die gebruikte aan het einde van zijn leven beengeleiding om geluidstrillingen op te vangen. De bone conduction-installatie in kamer 135 zorgt voor een kippenvelmoment. Je plaatst je ellebogen op een metalen plaat en je handen tegen je oren. Beethovens laatste strijkkwartet wordt zo door je onderarmen heen gestuurd. Het resultaat is bijna magisch.

Hotel Beethoven zien door de ogen van Mohammad is een verrijking. Het algemene idee dat iedereen zich op een andere manier herkent in de kunst wordt al van bij het begin duidelijk, in dit geval met Earth-Moon-Earth van Katie Patterson uit 2007. De Schotse zette de partituur van Beethovens ‘Mondscheinsonate’ om in een morsecode die via radiosignalen naar de maan werd gestuurd. Het signaal dat vandaar terugkwam, raakte verminkt. Sommige noten zijn verloren gegaan in de schaduwen en kraters van het maanoppervlak. Het werk confronteert ons met de gekunsteldheid van het kunstwerk en zijn vele, soms afwijkende interpretaties. “Earth-Moon-Earth draait niet enkel om de verloren noten”, knikt Mohammad, verwijzend naar haar doofheid. “Het gaat om wat is teruggekeerd en hoe interessant die compositie geworden is.”

Earth-Moon-Earth staat opgesteld naast Black Beethoven, een video-installatie van de Afro-Amerikaanse kunstenaar Terry Adkins. Je ziet het portret van Beethoven van Joseph Stielers uit 1820 langzaamaan, 18 minuten lang, transformeren naar een zwarte versie met dreadlocks. Het is een bevraging naar de lang bediscussieerde identiteit van de componist in postkoloniale context.

Het thema komt ook terug in kamer 1805 met de enige opera die Beethoven ooit gemaakt heeft. Fidelio was een hymne aan de vrijheid en de kracht van de liefde. Er wordt een fragment getoond uit een versie van Heartbeat Opera. Het Amerikaanse gezelschap werkte daarvoor samen met 100 gedetineerden uit zes Amerikaanse gevangenissen. De opvoering van de koorzang van de gevangenen bezorgt je kippenvel. “De opera draait hier om racisme”, zegt Mohammad, zelf van Indische afkomst. “Heel wat zwarte muzikanten zijn in de vergetelheid geraakt. Dat net Afro-Amerikaanse gevangenen dit stuk opvoeren is zo een krachtige boodschap, zeker in tijden van Black Lives Matter.”

Hotel Beethoven, nog tot 17/1 in Bozar.