Amerika legt eindelijk verantwoording af voor racisme in jaren 90

Donderdag zegde Elizabeth Lederer haar gastdocentschap op aan de prestigieuze Columbia Law University. Reden: de wijze waarop zij wordt geportretteerd in de serie Now They See Us van Ava DuVernay over de Central Park Five. Zwarte rechtenstudenten hadden na het uitkomen van de vierdelige film het ontslag geëist van Lederer, in 1989 officier van justitie in de zaak.

Eerder al ondervond ook misdaadauteur Linda Fairstein de reikwijdte van de serie. Zij was destijds Lederers baas, als hoofd van de afdeling zedenmisdrijven. Petities riepen de afgelopen twee weken op tot de boycot van haar boeken, haar uitgever liet haar maandag vallen (na twintig jaar haar bestsellers te hebben verkocht), en Fairstein zelf nam ontslag als bestuurder bij diverse non-profitorganisaties.

Dertig jaar na de beruchte zaak worden de hoofdrolspelers dus alsnog op het matje geroepen. Er is geen nieuwe informatie, er is geen nieuw bewijs, er is geen verrassend nieuw perspectief op de zaak, maar er zijn wel nieuwe consequenties. Wat is er veranderd? Waarom nu?

Vrijspraak

Dat de veroordeling een gerechtelijke dwaling was, is al jaren bekend. In 2002 biechtte serieverkrachter Matias Reyes op de vrouw in Central Park in zijn eentje te hebben verkracht. Zijn DNA kwam overeen met het gevonden sperma. Een rechter pleitte de vijf veroordeelden vrij van iedere betrokkenheid. Zij hadden op dat moment al zes tot dertien jaar gezeten. Erg veel media-aandacht kreeg die vrijspraak niet.

Tien jaar later leidde een ontluisterende documentaire van Ken en Sarah Burns tot nieuwe aandacht voor de zaak. Hun met prijzen overladen The Central Park Five (2012) maakt schokkend duidelijk hoezeer de vijf jongens, tussen de 14 en 16 jaar oud, onder druk zijn gezet om tot een bekentenis te komen. En vooral ook: hoezeer racisme en persoonlijke ambities bij politie en justitie tot hun veroordeling hebben geleid, ook al was er gebrek aan bewijs.

Die documentaire droeg er ongetwijfeld aan bij dat het vijftal in 2014, na een elf jaar durende rechtszaak, een schadevergoeding van 41 miljoen dollar (zo’n 36 miljoen euro) kreeg. Daarmee was de fout in de ogen van justitie hersteld. De roep die na de documentaire ook al klonk – om een boycot van Fairsteins boeken, om het ontslag van Lederer – leidde tot niets. Columbia University verwijderde wel Lederers betrokkenheid bij de zaak uit haar onlineprofiel.

En nu is er dus When They See Us. Dat is allereerst geen documentaire, maar een gedramatiseerde serie. Waar de Burns het moesten doen met interviews met de vijf mannen en oud tv-materiaal (de hoofdpersonen bij justitie en politie wilden niet meewerken aan de documentaire), kon regisseur DuVernay scènes laten naspelen, inzoomen op de dramatische gevolgen voor de tieners, acteurs woorden in de mond leggen, ritme aanbrengen, emotie opbouwen.

Daarbij laat DuVernay, anders dan de Burns, geen ruimte voor een aanvankelijke tunnelvisie bij de politie en justitie of andere onbedoelde fouten. In haar film sturen onder meer de personages Fairstein en Lederer onmiddellijk en in het volle besef van alle onjuistheden in de bewijsvoering aan op een veroordeling.

Die minder genuanceerde weergave heeft vermoedelijk voor extra verontwaardiging gezorgd bij kijkers. Bovendien wordt die verontwaardiging voortdurend ververst: omdat de serie getoond wordt op streamingplatform Netflix, kunnen kijkers vrijwel overal ter wereld op elk moment naar de serie kijken. Die luxe hadden Ken en Sara Burns in 2012 niet: hun documentaire was in de bioscoop te zien, waardoor de impact veel plaatselijker en momentaner was. Dat maakt dat DuVernays serie in korte tijd veel meer protest kon genereren, continu versterkt via sociale media.

Een andere samenleving

Maar het grootste verschil tussen de documentaire van toen en de serie van nu is de samenleving waarin ze uitkwamen. De Verenigde Staten van 2012 verschillen drastisch van de VS van nu.

Kon je rond 2012, onder het presidentschap van Obama, je nog laten sussen door de hoop dat racisme in Amerika bestond uit incidenten die oplosbaar waren, dat werd ondenkbaar in de jaren erna, toen er onschuldige zwarte slachtoffers vielen door excessief politiegeweld en dat werd vastgelegd met mobieltjes en vertoond op Facebook Live. Of toen Donald Trump later president werd, de vastgoedtycoon die in 1989 opriep tot de doodstraf voor de vijf Central Park-tieners.

Tezelfdertijd ontstond in Amerika een nieuw elan in het zwarte activisme. Van footballspeler Colin Kaepernick tot schrijver Ta-Nehisi Coates, van popster Beyoncé tot filmmaker Jordan Peele en de beweging Black Lives Matter: op verschillende podia maken zij duidelijk dat racisme in Amerika nog steeds bestaat. Ook Ava DuVernay drukte daar een stevig stempel op, onder meer met haar invloedrijke documentaire 13th, waarin zij een direct verband legt tussen slavernij en de massale opsluiting van zwarte Amerikanen in gevangenissen.

Dat alles is een goede voedingsbodem voor de hernieuwde verontwaardiging die na When They See Us is ontstaan over de onterechte veroordeling van het vijftal en de mogelijk racistische motieven van politie en justitie daarin. Tel daarbij op dat verontwaardiging zich via sociale media snel verspreidt en lastig laat blussen, en dat sinds #MeToo instellingen sneller geneigd zijn iemand te laten vallen bij (het vermoeden van) wangedrag: daar heb je een verklaring waarom Fairstein en Lederer nu wel de consequenties voelen.

En misschien speelt er nog iets anders. Keek men in 2012 vooral naar de slachtoffers en stelde men zich tevreden met hun financiële schadeloosstelling, dan richten we ons nu ook op de hoofdverantwoordelijken en eisen we van hen antwoorden, verklaringen, genoegdoening. Accountability, zoals de Amerikanen het noemen, publiekelijk verantwoording afleggen, is steeds belangrijker geworden in het socialemediatijdperk.

Geen van de hoofdrolspelers in het onderzoek naar en de veroordeling van de Central Park Five heeft ooit fouten toegegeven, spijt betuigd of excuses aangeboden. Dat lijkt onhoudbaar geworden. Misschien begrijpt Elizabeth Lederer dat, als ze in haar ontslagbrief aan Columbia University schrijft dat When They See Us “opnieuw een pijnlijk, maar wezenlijk, nationaal debat over ras, identiteit en strafrecht heeft doen opvlammen”.