Alsof je voor je ogen het genie Cézanne ziet ontluiken: grootse retrospectieve palmt Tate Modern in

Geen schilder is zo geliefd bij latere kunstenaars als de Franse Paul Cézanne (1839-1906). Met een simpele fruitmand pakte hij begin vorige eeuw de kunstwereld in. Vandaag doet hij hetzelfde met het publiek van Tate Modern waar een grootse retrospectieve loopt.

Wat kan er nu zo interessant zijn aan een schaal met appels? Weinig, denk je. Tot je in Tate Modern in Londen voor een van de vele stillevens komt te staan van de hand van Paul Cézanne en je hoofd een spelletje tennis lijkt te volgen. Op het eerste gezicht zie je inderdaad droogweg wat appels, perziken of peren in en naast een mand liggen. Vaak staat er een kruik naast, of een fles of een vaas. En steevast ligt er ook een doek verkreukeld in het beeld.

Na een tijdje beginnen je wat dingen op te vallen. Je ziet al het fruit liggen in de fruitmand, alsof je naar een bovenaanzicht kijkt. Of de tafel is gekanteld weergegeven en een appel lijkt ervan af te gaan rollen. Het laken dat je eerst als wit aanzag, is in werkelijkheid een lapjesdeken van pasteltinten. Voor je het weet begint heel het schilderij te bewegen en krijg je er je blik niet meer van afgescheurd.

Een uur is verstreken in Tate en we staan nog steeds in de eerste zaal van de expo. De werken van Cézanne vragen tijd, veel tijd. Paul Cézanne was als schilder een buitenbeentje. Hij sloeg met zijn stillevens een kloof met zijn tijdsgenoten zoals Monet en Renoir, die hij vaak te oppervlakkig en niet objectief genoeg vond.

Hij ging een stap verder dan hen en begon te experimenteren met het gebruik van meerdere perspectieven. Maar dat deed hij niet uit de losse pols. Elke plooi in de stof, elke blos of bluts van het fruit was het resultaat van een zorgvuldige en uitgekiende voorbereiding van een schilder die naar een uiterst objectieve en rationele compositie streefde. Elke vorm werd met schuine, stroperige penseelstreken uitgepuurd. Cézanne stelde zo het schilderen zelf volledig centraal. Zijn gedachtegoed bombardeerde hem tot een kunstenaar der kunstenaars, Picasso noemde hem niet voor niets een vader voor de modernisten en al wie later volgt.

Zo kwam het ook dat heel wat kunstenaars werken opkochten van de Fransman, een hele zaal is ook aan hen gewijd in Londen. Zoals Henri Matisse die Drie badende vrouwen uit 1879 - 1882 in het bezit kreeg. “Ik putte kracht en doorzetting uit dit doek, het hielp me door de meest kritieke momenten”, schreef hij er later over.

Dichter bij huis voegde Luc Tuymans een bijdrage toe aan de catalogus van de tentoonstelling in Tate. Wat de Antwerpse kunstenaar onder meer erg fascineerde aan Cézanne was het harde werk dat de postimpressionist aan de dag legde. “Cézanne zag mogelijkheden. Hij blies het stilleven, wellicht de minst gewaardeerde tak binnen de schilderkunst toen, nieuw leven in en opende hierdoor een vrije zone waarin hij ongehinderd kon experimenteren. Maar Cézanne was niet van bij de start zo getalenteerd, ook hij moest een proces doorlopen en dit zie je in elk werk opnieuw.”

Ontluikend

Het is ook dat parcours dat de tentoonstelling Cezanne – zonder accent aigu zoals hij zijn werken ondertekende – blootlegt. Meer dan honderd schilderijen, tekeningen, aquarellen en etsen omspannen de bochtige carrière van de Fransman. De tentoonstelling, gemaakt in samenwerking met The Art Institute of Chicago, meandert langs voortdurend veranderende stijlen en technieken. Alsof je voor je ogen het genie Cézanne ziet ontluiken.

Een vroeg zelfportret kijkt ons wat stuurs aan in de rondgang. Een dertigjarige Cézanne schilderde zichzelf als een volwassen, zelfverzekerde en verfijnde moderne man. Wist hij veel dat de volgende dertig jaar van zijn leven een uitgerekte worsteling van twijfel en zelfbevraging zou worden. Zijn hele schildersleven lang bleef Cézanne op de tast. Hij doorspartelde een vroegromantische periode in bruintinten, sloot zich aan bij de impressionisten, scheurde zich later weer los en onder invloed van zijn leermeester Pissarro begaf hij zich met veldezel in de aanslag richting openlucht. Ondertussen stootte hij op heel wat onbegrip. “Het is niet nieuw of verbazingwekkend, maar opnieuw werd ik afgewezen door de Salons”, schrijft hij teleurgesteld in een brief naar Pissarro, te lezen in de tentoonstelling.

Meetkundig vraagstuk

Of hij nu een fruitschaal voor zijn neus kreeg, zijn vrouw of zoon in een fauteuil, badende mannen en vrouwen of het indrukwekkende uitzicht op de Mont Sainte-Victoire aan het landgoed van zijn ouders en later zijn atelier in Aix, Cézanne keek ernaar zoals geen enkele kunstenaar hem dat voordeed. “Als we naar een landschap kijken, zien we geen details maar vormen”, leerde de kunstenaar die de wereld als een meetkundig vraagstuk begon te zien.

Ondertussen vraagt een schokkerige weergave van die Mont Sainte-Victoire uit 1902 - 1906 onze aandacht. Cézannes penseelstreken zijn intussen geëvolueerd tot stippen, vlekken en ribbels. Het platteland dat we net vanuit de Eurostar konden aanschouwen komt in onze gedachten, er zit zoveel dynamiek in het werk dat het lijkt alsof het vanuit een rijdende trein is geschilderd.

Tot in de laatste zaal van de expo voel je de rusteloze geest van de Fransman rond de werken hangen. Cézanne bleef zoekende tot de laatste minuten van zijn leven en in die zoektocht ontstaat een buitengewone kijkervaring. Steeds weer blijven de verfstreken, of ze nu vlezig zijn of waterdun, aan je oogbollen kleven en steeds weer moeten we de spartelende kleuter in onszelf tegenhouden om er niet met onze vingers over te gaan strijken.

Cezanne loopt tot 12 maart 2022 in Tate Modern. Eurostar biedt een 2FOR1-korting.