Ai Weiwei: “Niemand is zo bekend met het vluchtelingenprobleem als ik”

Waar is hier de ingang? De vraag is prangend, nu ik hier voor een roestige gevel sta zonder aanwijzing waar de deur zit. Ai Weiwei, voor wie ik ben gekomen, mag dan later in het interview zeggen dat hij grenzen wil schrappen en niet begrijpt dat vluchtelingen over de hele wereld buiten de deur worden gehouden, vooralsnog sta ik hier zonder de mogelijkheid alleen al de drempel naar zijn atelier over te stappen.

Onderaardse vesting

Op de winderige binnenplaats aan de Berlijnse Torstrasse blijft het even zoeken, totdat zich in de immense wand van roodbruin metaal een minuscuul cirkeltje aftekent, dat op een bel zou kunnen wijzen. Het blijkt te kloppen. Als de gepantserde deur openzwaait, wordt een steile trap zichtbaar die de diepte in leidt, alsof ik een ondergrondse bunker betreed.

Beneden ligt een doolhof van schaars verlichte gangen, een onderaardse vesting waarin het makkelijk verdwalen is. Gewelven hoog boven me. Links en rechts staan kisten en kratten opgestapeld. Verderop een paar honderd houten krukjes die Ai aan elkaar monteerde voor een van zijn kunstwerken. Daarnaast tientallen plastic dozen vol Legoblokjes, verzameld door fans nadat de Deense fabrikant vorig jaar had geweigerd ze aan de Chinese kunstenaar te verkopen uit angst dat hij er een politiek kunstwerk van zou maken.

Dunne lijn in het donker

Hoog aan de muur hangt een proefopstelling van de rode lichtlijn die Ai heeft ontworpen voor het Amsterdam Light Festival, dat deze week van start ging. De dunne lijn die nu in het donker oplicht, zal in Amsterdam over een lengte van zes kilometer het gebied markeren waarbinnen het festival op de grachten zich afspeelt.

Ais assistent loodst me door het gangenstelsel van wat de immense koelkelder van een bierbrouwerij is geweest, onder de bakstenen bogen, richting atelier, totdat plots voor me de gestalte van de Chinese kunstenaar opdoemt.

Mocht je het niet weten, je zou hem ongezien passeren, in zijn donkerblauw joggingpak, de handen diep in de zakken van zijn jack, geschoren schedel, korte baard, een gezicht dat een lichtelijk afwezige, vermoeide indruk maakt. Maar het is hem echt.

Kunstenaar, dissident, activist, provocateur

Ai Weiwei (60), kunstenaar, dissident, activist, provocateur. Hoog op de ranglijstjes van de invloedrijkste kunstenaars ter wereld, de laatste zeven jaren constant in de top-15. De kunstenaar die samen met het Zwitserse architectenduo Herzog & De Meuron het stadion voor de Olympische Spelen in Beijing ontwierp, het Vogelnest, maar die zich tegelijkertijd in zijn blogs kritisch uitliet over de mensenrechten in China. Die een werk van roestig betonijzer maakte waarmee hij aandacht vroeg voor de aardbeving in Sichuan, in 2008, waarbij relatief veel kinderen omkwamen door het instorten van ondeugdelijk geconstrueerde schoolgebouwen.

De kunstenaar die de Turbine Hall van Tate Modern in Londen volkieperde met miljoenen keramieken zonnebloempitten die een voor een met de hand waren beschilderd, als een verwijzing naar het Chinese vakmanschap (en geduld). De man ook die in China op het vliegveld werd aangehouden, 81 dagen werd opgesloten als een zware misdadiger, dag en nacht bewaakt door twee man personeel die hem bij alles in de gaten hielden, tijdens het slapen, eten, douchen en zelfs tot op het toilet.

Boom met takken

Die na zijn vrijlating huisarrest kreeg en wiens paspoort werd afgenomen, maar die sinds 2015 weer mag reizen en met vrouw en kind en twintig man personeel in Berlijn woont, waar de universiteit hem een professoraat aanbood. Die kunstenaar dus, aan wie je zo voorbij zou lopen. Hij zegt sinds zijn vertrek niet veel te zijn veranderd. Oké, terug naar China is geen optie meer, omdat het er te gevaarlijk is. Zijn advocaten zijn opgepakt en worden bedreigd. Maar feitelijk maakt het hem niet uit waar hij woont. "Ik ben altijd dezelfde geweest. Mijn leven was al vroeg bepaald. Het duurt alleen lang voordat een boom een boom wordt, met takken en al. Daar gaan heel wat seizoenen overheen. En het kost een hoop regenwater."

Grenzen oversteken

Door de verhuizing naar Duitsland raakte hij 'gefascineerd door mensen die grenzen willen oversteken', zoals hij het nu zegt, verwijzend naar zijn project voor het Amsterdamse lichtfestival.

Ai: "Grenzen reguleren onze gedachten. Als je in China de uitdrukking 'rode lijn' laat vallen, gaat het over zaken waar je het niet over mag hebben. Als een hoogspanningsdraad markeert het een no-go area; politieke gevoeligheden als de Tiananmen-opstand in 1988 of de annexatie van Tibet."

De verhuizing uit China was ook de reden dat hij onlangs zijn documentaire over vluchtelingen maakte, Human Flow. In de ruim twee uur durende film volgen we Ai tijdens omzwervingen langs vluchtelingenkampen over de hele wereld. Het leverde 900 uur film op, opgenomen met 25 camerateams, onder wie een half dozijn dronebestuurders.

Human Flow

De reis leidt van Kenia tot Bangladesh, van Mexico tot Palestina, van Frankrijk tot Libanon en nog een twintigtal landen en streken. Met enige regelmaat verschijnt Ai zelf in beeld, staand in plassen regenwater, tussen rijen kleine tentjes, op druilerige treinstations, aan de kade in Sicilië. Hij spreekt bemoedigende woorden tegen degenen die hun wanhoop de vrije loop laten, deelt flesjes water uit en grapt als hij een vluchteling zijn eigen paspoort aanbiedt.

Het is al met al geen vrijblijvend beeld dat Ai van de crisis geeft. Overal doemen muren van prikkeldraad op die de mensenstroom moeten reguleren of tegenhouden. En overal zijn gevolgen te zien van onwillige en incapabele politici die ogen en oren dichthouden en de crisis willen onderkennen noch oplossen - althans dat is de boodschap.

Feitelijk is de film een aaneengesloten montage van zich voortslepende vluchtelingen, die met ernstige gezichten op zoek zijn naar redding, wat gezien de onbarmhartige omstandigheden begrijpelijk is. Maar hoe deze deplorabele exodus precies is ontstaan en wie ervoor verantwoordelijk is? De kijker wordt overvoerd met beelden van aangespoelde drenkelingen, reddingsvesten en gammele bootjes (die overigens al jaren op tv en internet te zien zijn), zonder inzicht te krijgen in de oorzaken en mogelijke oplossingen van het probleem.

Algemeen menselijke tragedie

Daar was het Ai ook niet om te doen, legt hij uit. Door alle kampen, binnen tweeënhalf uur, als een grote beeldcollage in elkaar te laten overvloeien, wilde hij de omvang van de crisis in beeld brengen, de gigantische schaal waarop deze catastrofe plaatsvindt. Omdat, zoals hij het uitlegt, "de meeste mensen nog steeds denken dat de crisis iets geïsoleerds is, een probleem van Syrië of in Afrika. Maar dat is niet zo."

Zeker, geeft hij toe, aan de oppervlakte heeft elk land met een ander probleem te kampen: een regionaal conflict, religieuze spanningen, gebiedsuitbreiding, specifieke economische factoren. Maar daaronder schuilt volgens hem een algemeen menselijke tragedie, "door mensen veroorzaakt en door mensen voortgezet."

Hij mag op deze vroege ochtend een vermoeide indruk maken, het onderwerp laat hem zichtbaar niet onberoerd. Integendeel, legt hij uit, hij is deeply involved. Zijn vader werd verbannen, naar de woestijn waar de familie in een hol moest wonen en waar zijn vader, een dichter, de kost verdiende door toiletten schoon te maken.

Lekkage

Ai: "Ik groeide op in een vluchtelingenkamp. Nu ben ik zelf verbannen uit mijn eigen land, omdat ik kritisch was over de mensenrechten daar. Nee, niemand is zo bekend met het vluchtelingenprobleem als ik."

Het verklaart de vereenzelviging van de kunstenaar met vluchtelingen. Of hij daarom ooit heeft overwogen het kunstenaarschap achter zich te laten en een reddingswerker te worden, zich bij een non-gouvernementele organisatie aan te sluiten, wellicht de Verenigde Naties?

Ai ziet er geen heil in. "Natuurlijk moet je soms een kop thee uitdelen of kleding. Dat heb ik ook gedaan. Als het ergens lekt, moet het gat worden gedicht. Maar voor mij is het geen uitdaging. Ik kijk liever naar waar het water vandaan komt dat de lekkage veroorzaakt."

Mensenrechten

Wat is wel de diepere oorzaak? "Je moet eerst inzien dat het vluchtelingenprobleem geen probleem van vluchtelingen is, maar van mensen. Het gaat om slachtoffers, slachtoffers van anderen. Dat de een de ander onderdrukt. Als afval beschouwt. Vuilnis. Gedumpt in Libanon, Turkije, Gaza."

Oplossing volgens Ai: "Dat de mensenrechten worden geëerbiedigd. En dat iedereen zijn stem laat horen. Ieder mens individueel. Daar ligt de echte macht. Vrijheid van meningsuiting is pas efficiënt als die ook gebruikt wordt."

De kunstenaar blijkt het idee te huldigen dat zich de laatste tijd wereldwijd aan het verspreiden is: dat iedereen van zich moet laten horen. Niet middels verkiezingen, door regeringen, parlementen en andere vertegenwoordigende instanties, maar iedereen zelf, van onderop, van binnenuit.

Betrokken

Of hij daarmee niet kiest voor een softe aanpak die ook nog eens heel lang duurt? In de film geeft hij het beeld betrokken te zijn met de slachtoffers. Hij laat ze hun verhaal doen en slaat een arm om ze heen. Maar vervolgens vertrekt de kunstenaar weer naar het volgende kamp, duizenden kilometers verderop.

"Ik vertrek niet echt", antwoordt hij. "Ja, fysiek wel, maar in gedachten blijf ik bij ze betrokken."

Wat de vluchtelingen daarmee opschieten? "Het interesseert me niet wat ze voor me voelen. Ik ben geen priester of missionaris. Het is niet mijn taak om hen genade te geven. Ik heb medelijden met mezelf. De film is ook niet voor de vluchtelingen bedoeld, maar voor degenen die de vluchtelingen tot vluchtelingen maken. Je moet de mensen betrokken laten raken."

De installatie van Ai Weiwei is nog tot en met 21 januari in Amsterdam te zien. Meer info vind je hier.