Zij testen de coronavaccins: ‘Veel mensen zijn in de war, maar de vaccins zijn veilig’

“Mij zou je het reservewiel kunnen noemen. Of het expansievat”, zegt Geert Leroux-Roels grijnzend. Hij mag het Centrum voor Vaccinologie CEVAC van de UGent in 1986 dan wel hebben opgericht en uitgebouwd tot een testcentrum met internationale naam en faam, vandaag is hij een hulpstuk, zo benadrukt deze éminence grise van de Belgische vaccinwereld.

“Papa toch”, onderbreekt zijn dochter Isabel hem gespeeld verontwaardigd over zoveel bescheidenheid. “Jij bent met al je kennis toch veel meer dan dat?”

In de loop van ons gesprek – in een grote vergaderzaal van het Gentse ziekenhuis – zal blijken dat het eigenlijk wel klopt, dat van de vader die het reservewiel is voor de dochter. Want sinds 2017 is zij het die de zaak leidt. En sinds corona is dat een onophoudelijke tsunami aan vragen, taken, opdrachten en andere to do’s, nu het CEVAC de coronavaccins van CureVac en Johnson & Johnson op honderden proefpersonen test. Verdragen ze de vaccins, blijven ze gezond en zijn ze beschermd tegen Covid-19?

“De druk in deze vaccinwedloop is enorm”, zegt Isabel. “Er wordt van ons extreme flexibiliteit gevraagd. In juni zijn wereldwijd de eerste vaccin­onderzoeken gestart en hebben ook wij lopende studies anders georganiseerd of uitgesteld om voor corona plaats te maken.

“Aanvankelijk had ik me voorgenomen om alleen mee te werken aan eerste- en tweedefasestudies maar niet aan derdefaseonderzoek. Want wij hebben engagementen met andere bedrijven voor andere vaccins, onze planning staat altijd vol, bijvoorbeeld met tests voor een RSV-vaccin. ‘Dat is ook een belangrijke ziekte’, denk ik dan. ‘Maar het is wel corona. Het is wel een pandemie’, hoorden we. ‘Wie zal het anders doen?’ Dus we doen nu toch derdefaseonderzoek.

“Dat vereist een krachttoer. Ons team van 25 is gegroeid tot 40 mensen. We werken nu in containers, maar in een recordtijd van vier maanden wordt in ons gebouw een extra unit gebouwd. Het moet allemaal zo snel dat er bijna onmogelijke dingen worden geëist.

“Wij blijven mensen die niet onuitputtelijk zijn en nog een leven hebben. Naast werken en thuis zorgen dat mijn gezin draait, is er de laatste tijd geen ruimte voor iets anders. Ik zou niet willen dat mijn kinderen van twee en vijf straks hun moeder niet meer herkennen. Een collega met een zoon van één jaar zegt dat ze dat sinds de pandemie moet vaststellen. Dus ik ben erg blij dat mijn vader, die dit werk door en door kent, nu overal waar gaten vallen bijspringt. Ik zie op mijn telefoon alweer vragen binnenkomen die ik meteen wil doorspelen.”

Op de vraag of ze altijd overeenkomen, zegt vader Leroux-Roels bondig: “Bekijk het zo, ik ben de expert, zij is de minister.” Eigenlijk vullen ze elkaar perfect aan, zo stellen ze vast. Hij is de ‘eerder introverte’ klinisch bioloog met tonnen ervaring in het labo en de vaccinontwikkeling. Zij is de eerder extraverte expert infectiepreventie met jaren expertise in de opvolging van proefpersonen die nieuwe vaccins testen.

Ze maken ook elkaars zinnen af, of het nu gaat over T-cellen of de (klein)kinderen. Wanneer de jongste Leroux-Roels toch een mail van een journalist beantwoordt waarvoor ze eigenlijk geen tijd heeft, vult ‘Geert’ de details aan.

“Als het over immunologie gaat, mag je het zeker naar mij sturen”, zegt hij. “Jouw kennis is perfect, hoor. Maar ik heb nu eenmaal meer tijd. De pandemie is vreselijk, maar voor mij is het persoonlijk erg boeiend. En omdat ik de leiding niet meer heb, hoef ik de vergaderingen en het managen niet meer te doen. Soms moet Isabel op hetzelfde moment twee onlinemeetings volgen. Dan volg ik er één van.”

U kunt dankzij het virus uw passie weer oppikken?

Geert: “Ik ben er nooit in geslaagd volledig te stoppen. Mijn pensioen kwam er omdat ik er de leeftijd voor had, maar ik was niet aan rust toe. Ik ben altijd achter de schermen blijven meewerken, bijvoorbeeld met het indienen van projectaanvragen. Maar de voorbije maanden ben ik ook echt actief als arts die de proefpersonen door de klinische onderzoeken heen begeleidt. Dat is doorleefder dan rapporten schrijven. Ik hoor de verhalen, motivaties, vragen over de vaccins. En ondertussen is er in de vaccinwereld sprake van een volledig nieuwe realiteit. Nooit eerder hebben we tijdens een pandemie vaccins getest.”

Isabel: “Iedereen weet nu ook wat het CEVAC is. Talloze mensen die proefpersoon willen zijn, kloppen aan. Terwijl in de media veel aandacht naar vaccintwijfel en antivaxers gaat, stellen wij vast dat heel veel mensen juist erg gemotiveerd zijn om mee te werken aan de zoektocht naar de vaccins. Er zijn nu zo’n zesduizend mensen die willen meedoen. Dat is ongezien.

Geert: “Dat is door de hoogdringendheid van de pandemie maar ook dankzij jouw tv-optredens. Het helpt echt dat er een gezicht op het CEVAC is geplakt. Iedereen wil de ster zien.” (lacht)

Isabel: “Sommige deelnemers lijken inderdaad een beetje starstruck. Er was iemand die gisteren zei: ‘U draagt sneakers. Dat moet ik thuis vertellen, dat die professor die op tv kwam sneakers draagt.’ (lacht) Nochtans probeer ik media-optredens te beperken. Ik informeer graag als ik merk dat mensen last hebben van een gebrek aan informatie. Maar ik heb al redelijk wat uitnodigingen van actualiteitenprogramma’s geweigerd omdat ze naar meningen hengelen. Moeten we versoepelen of verstrengen? Daar pas ik voor. Niemand zit te wachten op een zoveelste mening en ik heb er de tijd niet voor.”

Waar waren jullie voor corona mee bezig?

Isabel: “Wij zijn op 25 januari vorig jaar begonnen met het treffen van voorbereidingen in het ziekenhuis. Infectiepreventie is een deel van mijn taak. We dachten toen: ‘We stellen wat protocollen op om coronapatiënten snel te herkennen op de spoed, we isoleren die mensen, klaar.’ (lacht) Ik ben in die eerste maanden heel erg bezig geweest met ziekenhuisprocedures, maskers, ontsmetting. Geert nam dan het CEVAC volledig over. Naast de studie met het RSV-vaccin liepen er ook naar griepvaccins en een ziekenhuisbacterie.”

Geert: “Voor een van onze opdrachtgevers volgden we in woon-zorgcentra op welke virussen aan de basis liggen van luchtweginfecties die mensen daar in de winter oplopen. Daardoor beseften wij erg goed hoe broos, chronisch ziek en kwetsbaar die mensen zijn. Hun gezondheid is fragiel en hun medicatielijsten ellenlang. ‘Als corona hier toeslaat, wordt het een drama’, wisten we.”

Vinden jullie het logisch dat de rusthuis­bewoners en niet het zorgpersoneel voorrang krijgen?

Isabel: “Toch wel. Het klopt dat de mensen in wzc’s een beperkte levensverwachting hebben. Maar het is onmenselijk hen in totale eenzaamheid te laten aftakelen en sterven. Bovendien is het vooral daar dat mensen zwaar ziek worden en sterven door corona. Hen beschermen is de snelste en meest efficiënte manier om de druk op de zorg te verlichten.”

Wat is momenteel jullie hoofdtaak?

Isabel: “We concentreren ons op de tweede- en derdefaseonderzoeken voor CureVac en Johnson & Johnson. De kans dat er nog meer derdefasestudies volgen, wordt wel kleiner. Wanneer iedereen gevaccineerd zal zijn, zal het niet meer mogelijk zijn om studies met placebo’s te doen. Bedrijven met coronavaccinkandidaten die nog later komen, zullen de doeltreffendheid van hun vaccins op een andere manier moeten aantonen.”

Hoe dan?

Geert: “De veiligheid wordt eerst onderzocht en dat kan sowieso altijd. Maar de efficiëntie kun je dan niet meer testen door een groep die het kandidaat-vaccin kreeg te vergelijken met een groep die een placebo kreeg zoals wij nu doen. Internationaal wordt daarom nu verwoed gezocht naar wat de hoeveelheid aan antistoffen in het bloed zou moeten zijn om te weten wanneer iemand beschermd is. Hopelijk gaan grote studies die Moderna, Pfizer, AstraZeneca, Johnson en Johnson en CureVac voeren dat snel duidelijk maken.

Isabel: “Je kunt ook werken met non-inferioritystudies. De hoeveelheid antistoffen die nieuwe vaccins opwekken, mag dan niet lager liggen dan wat je bereikt met de goedgekeurde vaccins. Enkele honderden nog niet gevaccineerde vrijwilligers volstaan voor zulke studies, maar ook die zullen steeds moeilijker te vinden zijn. Landen waar nog niet volop werd gevaccineerd, kunnen een oplossing bieden.”

Zouden daardoor op termijn tekorten kunnen ontstaan, nu we op meerdere vaccins rekenen?

Geert: “Hier in Europa hoeven we ons geen zorgen te maken. De Commissie heeft al voldoende besteld, goed voor vier dosissen per Europeaan terwijl je er maar twee nodig hebt.”

Isabel: “Terwijl Afrika er nog nul heeft. Die ongelijkheid is stuitend. Daardoor zou je daar wel nog derdefasestudies kunnen gaan doen met latere vaccins. Onder andere in Kenia is er uitstekende expertise.”

Hoe komt het eigenlijk dat jullie, net zoals het testcentrum van Pierre Van Damme aan de UAntwerpen, internationaal zo gegeerd zijn bij fabrikanten?

Isabel: “Het valt inderdaad op. Bedrijven uit China, en zelfs kleine biotechbedrijven helemaal uit Seattle, willen bij ons of Pierre hun studies laten uitvoeren. Wij doen nochtans niet aan pr. Volgens mij heeft het ermee te maken dat wij echt met de sponsor meedenken. Veel centra kunnen die klinische proeven uitvoeren, maar de Belgische experts zoeken vaak mee naar wat telkens de beste aanpak is. Er is hier echt een vaccincultuur, dat is historisch gegroeid en het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG) ondersteunt dat. Dan krijg je mond-tot-mondreclame. In Gent hebben we ook het voordeel dat we vlak bij het ziekenhuis liggen, wat voor allerlei klinische stappen zoals bloedafnames en analyses veel tijdswinst betekent.”

Geert: “Wat ook meespeelt, is de enorme ervaring van onze medewerkers. Toen ik het CEVAC oprichtte, waren die eerste vaccinonderzoeken nog amateuristisch, op een manier die nu niet meer aanvaard zou worden. Omdat mijn collega vooral het management op zich nam, kon ik als toenmalig diensthoofd van het Laboratorium voor klinische biologie het CEVAC en het onderzoekslaboratorium dat erbij hoort op punt stellen. En het team is nog grotendeels hetzelfde. Er zijn heel wat mensen die al ruim twintig jaar alleen maar vaccinstudies en vaccingerelateerde immunologische analyses uitvoeren.

“Een ander sterk punt is dat we erin slagen om in korte tijd het gewenste aantal proefpersonen te rekruteren. Oproep, pre-screening en screening volgen elkaar hier snel op, vaak kunnen we binnen de week starten en we houden een bijna fabrieksmatig ritme aan. En hier kunnen per dag zeker veertig mensen vlot in een studie stappen. Als het echt moet, kunnen het er honderd zijn. Dat raakt snel bekend in het wereldje.”

Hoe komt het dat de dochter in de voetsporen van haar vader is getreden?

Geert: (lacht) “Het was niet gepland. Tijdens haar studies geneeskunde zei Isabel zelfs dat ze nooit zou gaan doen wat ik doe.”

Isabel: “Na de opleiding geneeskunde overwoog ik gynaecologie te gaan doen, onder leiding van Marleen Temmerman. Maar ik besefte toen dat ik graag hard werk maar het vreselijk vind om midden in de nacht opgeroepen te worden en dat ik veel te onhandig ben om te opereren. Dus ik heb dat plan opgeborgen. Ongeveer rond datzelfde moment duwde papa me affiches met daarop een vacature in handen, om op te hangen in het Tropisch Instituut voor Geneeskunde. Het CEVAC zocht een arts om een grote studie naar een hiv-vaccin te begeleiden. Ik heb hem datzelfde weekend gezegd dat ik iemand had gevonden. Ikzelf. (lacht) Eigenlijk had ik wel altijd al een fascinatie voor micro­biologie. Dat zal misschien toch te maken hebben met de gesprekken tijdens mijn jeugd bij ons aan tafel.

“Niet veel later dook de vogelgriep op, waardoor mijn eerste studie meteen in The Lancet stond. In opdracht van en samen met GSK bestudeerde ik een manier om de hoeveelheid viruseiwit nodig voor een vaccin te reduceren dankzij meer adjuvans (een stof die de werking van een vaccin versterkt, red.). Zo konden we sneller meer vaccindosissen uit één productielot halen, wat in een pandemie erg belangrijk is.”

Nu ging de vaccinontwikkeling snel en dat wekt ook wantrouwen op. Is het echt allemaal zo veilig?

Isabel: “Ja. Wij weten als geen ander wat voor strikte eisen aan de onderzoeken worden gesteld. De regels zijn alleen maar strenger geworden en je kunt er geen millimeter van afwijken. Bochten afsnijden is onmogelijk. Wel is enorm veel tijdwinst geboekt dankzij de grote geldsommen, de nieuwe gentechnologie, waardoor men niet eerst maandenlang virus moet opkweken, en omdat iedereen ter wereld alles opzijschoof en samenwerkte.”

Geert: “De reputatie, het kapitaal en hele voortbestaan van die bedrijven staan op het spel. Denk je echt dat ze het zouden aandurven om iets aan miljoenen mensen toe te dienen waarvan ze niet heel zeker zijn dat het veilig is?”

Die gentechnologie is nooit eerder toegepast in gecommercialiseerde vaccins. Hoe kun je dan zeker zijn?

Isabel: “In de behandeling van sommige kankers wordt immuuntherapie met boodschapper-RNA (een genetische component, red.) al toegepast. De technologie is nieuw, maar wat er biologisch gebeurt in die vaccins niet. Met een klassiek vaccin dien je een stukje virus of één enkel eiwit van het virus toe en daar reageert het immuunsysteem op. Een coronavaccin met RNA geeft, via een stukje genetisch recept van het virus, de cellen in je lichaam rond de plek waar je werd gevaccineerd de opdracht om het spike-eiwit van het virus aan te maken. Daar reageert het immuunsysteem dan op, zodat je de juiste antistoffen tegen het virus aanmaakt.”

Dat kan op lange termijn misgaan, vrezen sommigen.

Isabel: “Onterecht. Boodschapper-RNA blijft maar enkele uren aanwezig en dan enkel op die plek in de buurt van de injectie.

‘Trouwens, rhinovirussen die verkoudheden veroorzaken, kun je ook zien als vreemd RNA dat ons lichaam binnendringt. Daar is nog nooit iemand genetisch door gewijzigd.”

Is het geen probleem dat niets bekend is over vaccinatie van zwangere vrouwen en de effecten op vruchtbaarheid?

Isabel: “Dat klopt niet helemaal. Bij zwangere proefdieren zijn geen problemen vastgesteld na inenting met mRNA-vaccins en dat verwachten we ook op basis van de biologische mechanismen ook niet bij mensen. We zijn daar eigenlijk gerust in, maar je moet het eerst documenteren voor je groen licht geeft. Zwangere vrouwen die verhoogde risico’s op infectie lopen, zoals verpleegkundigen, kunnen individueel wel al een vaccin krijgen.

“Ook op de vruchtbaarheid verwachten wij geen enkel effect. Dat is nog nooit gebeurd bij vaccins en die mRNA-molecule verspreidt zich helemaal niet tot in de eierstokken en verdwijnt juist snel weer uit het lichaam.”

Langetermijnstudies over bijwerkingen zijn er ook nog niet.

Geert: “Nee, maar doorgaans treden zorgwekkende nevenwerkingen van vaccins binnen de zes tot acht weken op. Om heel zeldzame eventuele bijwerkingen vast te stellen, heb je vele grotere aantallen gevaccineerden nodig dan in de derdefasestudies. De gegevens uit Israël, de VS en Groot-Brittannië laten alvast geen problemen zien in hele grote groepen. De verdere opvolging gebeurt rigoureus.”

In Noorwegen zijn wel 33 bejaarden vlak na vaccinatie gestorven.

Geert: “Dat klopt en die timing is zorgwekkend. Toch bewijst dit niet dat hun dood een gevolg is van vaccinatie. Deze mensen waren ouder dan 75 en zwaar ziek. Je zou veel meer gevallen moeten zien, ook bij ons in de wzc’s, om te kunnen stellen dat het vaccin de oorzaak is.

“Misschien is er een genetische component? Na de vogelgriepvaccinatie bleek ook in Scandinavië dat bij sommigen het risico op narcolepsie verhoogd was. Of was er iets mis met die vaccinloten? Is het toch toeval? Men zit er al jaren mee verveeld en er is geen uitsluitsel. Want als je bijwerkingen meent te ontwaren bij slechts een erg klein aantal mensen, is het wetenschappelijk zo goed als onmogelijk om een vaccin als oorzaak aan te duiden.”

Riskeren de coronavaccins je nog zieker te maken bij herinfectie?

Geert: “Voor dat fenomeen zijn we bang geweest, omdat het al eens was vastgesteld bij een dengue-vaccin. Nu blijkt dat er geen bewijs voor is dat de coronavaccins dit kunnen veroorzaken. Ze wekken niet de soort immuunreacties op die dat risico met zich meebrengen.”

Hoe kijken jullie, als geprivilegieerde partners van de farmaceuten, naar het wantrouwen van sommigen tegenover ‘Big Pharma’?

Geert: “Zoals ik al zei, ze zijn erg beducht voor fouten en problemen, zeker nu.”

Isabel: “Ik begrijp de kritiek op bepaalde businessmodellen en de macht van aandeelhouders, maar dat is toch een andere discussie. Als het om de vaccinontwikkeling gaat, is schieten op deze bedrijven misplaatst. Zonder die wetenschappers hadden we nu niets in handen.”

Is het niet dubieus en problematisch dat Pfizer plots minder levert wanneer blijkt dat er meer vaccin uit een flacon kan worden gehaald?

Isabel: “Mijn eerste reactie was ook wel lichte verontwaardiging. Maar Europa heeft dosissen aangekocht, geen flacons, en het bedrijf heeft ondertussen de bijsluiter aangepast naar zes dosissen per flacon in plaats van vijf omdat dat nu eenmaal lukt. Dan kun je daar niets meer tegen inbrengen. Het blijft een commerciële entiteit en geen filantropische organisatie.”

Wordt er ook op jullie geschoten?

Isabel: “Ik word overspoeld met vragen. Soms inclusief medische verslagen. Het valt op hoe groot de verwarring is. Mensen met oprechte vragen probeer ik te antwoorden, al is het niet bij te houden. Maar er zijn ook dreigende boodschappen. Daar ga ik niet op in.”

Geert: “Die aanvallen zijn normaal. Zo gaat het altijd, stellen sociologen vast. Er zijn voorspelbare reacties die in golven komen. Dat gaat van ‘er komt nooit tijdig een vaccin’ naar ‘wie zal het vaccin eerst krijgen?’, gevolgd door ‘is het wel veilig?’ tot ‘het is een complot van Big Pharma.’ We maakten dat al mee tijdens de Mexicaanse griep in 2010.”

Isabel: “Nu je het zegt. Marc Van Ranst gaf daar eens een hilarische voordracht over. Ik lag onder tafel van het lachen. Dat mag ook weleens. Het is trouwens zeker niet met vaccins dat de grote winsten worden gemaakt, want de speurtocht is complex, onzeker en duur en mensen hebben doorgaans maar een beperkt aantal dosissen nodig. Pillen zijn de geldmachine. Die zijn veel makkelijker te maken en massaal veel mensen slikken ze dagelijks, soms een leven lang. Daar zit het grote geld. Sommigen gooien dat allemaal op één hoop.”

Geert: “Wat pillen betreft, slikken mensen in ons land te veel en soms nodeloze medicatie. Ik erger me bijna dagelijks als ik in de dossiers van proefpersonen zie hoeveel slaappillen, cholesterolremmers, psychofarmaca ze slikken. Ik zie ook veel jonge mensen met overgewicht. Dat is een zware hypotheek op hun toekomst. Maar het is makkelijker een pil te slikken dan af te vallen en je gewicht op peil te houden. Wie bezorgd is over farmabedrijven die te veel verdienen, zet best in op preventie van al die kwalen in plaats van vaccins in vraag te stellen.”

Isabel: “Veel van die klassieke gezondheidsklachten verhogen de risico’s op covidsterfte. Maar het is stuitend hoe onderbemand en onderbetaald de preventie-artsen van het Agentschap Zorg en Gezondheid zijn. België doet veel te weinig aan preventie. Ik hoop dat de pandemie daar verandering in brengt.”

Wat met de mutaties?

Geert: “Een eerste vrij beperkte steekproef met serum van gevaccineerden toont dat de antistoffen in hun bloed alvast in proefbuizen ook de Britse variant neutraliseren. Dat is goed nieuws, maar het is wel wachten op meer onderzoek. Die mutatie zal ook hier haar kleine broertje verdringen, maar we moeten er alles aan doen om dat zo traag mogelijk te laten gebeuren terwijl de vaccinatie uitgerold wordt.”

Gaat de uitrol van de vaccinatiecampagne niet te traag?

Geert: “In het begin wel, al beseffen wij zeer goed wat voor logistieke uitdaging dat is. Mij verbaasde het dat er niet al veel eerder plannen klaar lagen en dat er tot erg recent nog moest worden gediscussieerd over 60, 90 of 120 centra. Je weet al maanden dat er vaccins zullen komen.”

Isabel: “Wij zijn te veel een praatcultuur. In deze situatie heb je militaire discipline en één commandostructuur nodig. In sommige rusthuizen is het leger gaan helpen en ik hoor iedereen daarover zeggen: ‘Dat is een ander niveau van efficiëntie. Die zijn gedrild op handelen, één en geen zestien richtingen tegelijk inslaan.’ Ik merk het zelf hier in het UZ. De collega die mij vervangt voor het luik infectiepreventie heeft tien jaar ervaring in het leger.”

Kunnen jullie nog over iets anders dan coronavaccins praten?

Isabel: (lacht) “Dat zou je aan mijn moeder moeten vragen. We hebben altijd wel een paar dringende werkvragen, maar het gaat ook al snel over mijn kinderen. Want papa of mijn moeder gaan de kinderen ook ophalen aan de crèche en de school. Anders zouden ze altijd de laatsten in de opvang zijn. Met dat idee zouden we niet kunnen leven, zelfs niet te midden van een pandemie die dringend bedwongen moet worden.”