Waarom volgende generaties misschien wel een paar eeuwen oud kunnen worden

Nu techgiganten volop investeren in manieren om ons langer te doen leven, rijzen enkele belangrijke vragen op. Hoe oud kunnen we zo worden, en hoe wenselijk is dat? Of is de dood de prijs die we moeten betalen omdat we seks hebben?

Ongeveer veertig jaar geleden beslisten de Duitsers Steve Horvath, zijn tweelingbroer Markus en hun vriend Jörg Zimmermann dat hun levensmissie erin zou bestaan mensen langer te doen leven. “Ik heb altijd gevonden dat zo’n mensenleven te kort is”, zegt Steve (54), geneticus aan de University of Californië in Los Angeles.

Markus werd psychiater en Jörg onderzoeker op het vlak van artificiële intelligentie (AI). Steve bleef de missie het trouwst en ontwikkelde een techniek om de biologische leeftijd van cellen te meten. De Horvath-klok, een breed gebruikte biomarker om veroudering aan te geven, is een van een reeks uitvindingen in de voorbije twintig jaar die de wetenschap van de levensverlenging een nieuwe adem geven.

Biologen hebben manieren gevonden om oude cellen te herprogrammeren zodat ze weer jong worden. Ze gebruiken de techniek bijvoorbeeld om het zicht van oudere muizen te herstellen. Er is ook een bedrijf dat de levensduur tracht te verlengen door het immuunsysteem te verjongen, waardoor mensen ziektes zoals Covid-19 beter aankunnen, die vooral op oudere, verzwakte lichamen azen.

De zoektocht naar manieren om de dood optioneel te maken – of op zijn minst uit te stellen – is niet langer een marginale bezigheid zoals in de tijd toen de Horvaths hun eed zwoeren. Tegenwoordig gaan vele miljarden dollars en euro’s naar biotechnologisch onderzoek om de levensduur te verlengen, waarin topwetenschappers en zelfs Nobelprijswinnaars actief zijn.

Overbevolking

Ouder worden heeft zelfs een eigen code, MG2A, in de onlangs herwerkte International Classification of Diseases (ICD-11), de medische Bijbel, zeg maar. De herwerking, die ouderdom zowat herdefinieert als een ziekte, huldigt de idee dat ‘gezond ouder worden’ eigenlijk een oxymoron is, een tegenspraak dus. Als menselijke cellen opnieuw jong gemaakt kunnen worden, is de logica, waarom zouden we dan überhaupt ouder moeten worden?

Pogingen om de levensduur van mensen te verlengen, draaien om meer dan biologie alleen. Ze hebben ook diepgaande en potentieel maatschappelijke verdeeldheid zaaiende implicaties. Mensen zijn het niet eens over hoelang een mensenleven zou moeten duren. ‘Bioconservatieven’ vinden dat het moreel fout is om de dood uit te stellen door het menselijk lichaam drastisch om te bouwen. Anderen voeren dan weer aan dat de gezondheidszorg daar precies op gericht is: de laatste fase zo lang mogelijk uitstellen.

Los nog van de kwestie van de overbevolking, roept het ernstige maatschappelijke vragen op als mensen ineens twee, drie of zelfs meer eeuwen oud worden. Is het mogelijk om tweehonderd jaar gelukkig getrouwd te blijven met dezelfde persoon? Zal een wereld die geleidelijk aan ouder wordt evolueren naar stilstand bij gebrek aan frisse ideeën van jonge mensen die nodig zijn om de vooruitgang aan te zwengelen?

In 2013 richtte Google een onderzoekscel ‘langer leven’ op. Calico, kort voor California Life Company, werkt samen met farmaceutische bedrijven en instellingen zoals Harvard University en Massachusetts Institute of Technology (MIT). Het focust op de strijd tegen neurodegeneratieve ziektes en kanker, om ons dichter bij de theoretische maximale levensduur te brengen, die naar schatting 140 tot 150 jaar bedraagt. Dat cijfer is het resultaat van een extrapolatie van het risico op ziektes volgens leeftijd en de berekening van de leeftijdsgerelateerde snelheid van orgaanaftakeling. De oudste bekende persoon ooit ter wereld was Jeanne Calment, die in 1997 op 122-jarige leeftijd overleed.

Maar in de verte gloort nog een andere, grotere uitdaging: extreme levensduurverlenging, waardoor een mens potentieel eeuwenlang kan leven. Het is in elk geval de missie van Altos Labs, een nieuwe start-up in Silicon Valley dat een team van gerenommeerde wetenschappers, onder wie Horvath, heeft aangetrokken om met hernieuwde gretigheid naar het ‘eeuwige leven’ op zoek te gaan. Altos heeft naar verluidt de steun van Amazon-stichter Jeff Bezos en van Yuri Milner, een in Rusland geboren schatrijke techinvesteerder en een vriend van Mark Zuckerberg.

Een miljard dollar

En zo zijn er nog organisaties die onderzoek doen naar levensduurverlenging. Zoals de Hevolution Foundation, een investeringsfonds zonder winstoogmerk dat onderzoek doet naar ‘gezondheidsspannes’, opgericht bij ‘koninklijk decreet’ en geleid door Mehmood Khan, een voormalig hoofd wetenschappelijk onderzoek bij PepsiCo. Een andere organisatie is de Longevity Science Foundation in Zwitserland, dat beschikt over een investeringspot van 1 miljard dollar.

Voor de superrijken, die zowat alles behalve tijd kunnen kopen, is ouder worden niet meer dan een fundamenteel technologisch probleem dat je moet kunnen oplossen, en het menselijk lichaam gewoon een machine die naar goeddunken heruitgevonden kan worden. Misschien staat de wetenschap wel op de rand van een spectaculaire doorbraak.

“De mensen die hun rijkdom ter beschikking stellen van verouderingsonderzoek kunnen nergens anders meer naartoe”, zegt Daniel Ives, een bioloog die vroeger voor de University of Cambridge werkte en daarna Shift Bioscience oprichtte, een start-up die artificiële intelligentie gebruikt om celveroudering te bestuderen. Ives vertoeft in dezelfde onderzoekskringen als medewerkers van Altos, maar wil niets zeggen over een mogelijke samenwerking tussen Shift en Altos in de toekomst.

“De stichters hebben alles: een luxeleven en meer winst dan ze mogelijk achtten”, zegt Ives. “Het enige wat ze nog moeten doen, is de realiteit veranderen. Dat voelt echt aan als een nieuw grensgebied, want we zijn er nooit in geslaagd het punt te bereiken waarop we onze biologie herinstellen en een tweede leven leiden.”

Voor Ives is de vraag niet of, maar wanneer de wedloop richting verjonging vruchten afwerpt. “Het wordt een lang en moeilijk traject, maar het zal nooit uitdoven – er zijn gewoon te veel mensen mee bezig en er zijn te veel data. Maar het zou jammer zijn als we zouden treuzelen. We kunnen de laatste generatie worden die de tragedie van leeftijdsgerelateerde aandoeningen moet ondergaan.”

Horvath straalt hetzelfde optimisme als Ives uit. Hij vindt dat de mensheid zich op een “historisch ogenblik” bevindt. “Alle sterren staan goed.”

Eeuwig leven?

Zelfs de normaal gezien omzichtige professor Tom Kirkwood, een prominente bioloog aan Newcastle University die het Britse House of Lords over het thema veroudering adviseert, sluit extreme levensduurverlening niet uit. “De wetenschap van de veroudering zet stappen vooruit, en stilaan houdt het wetenschappelijk steek om te beginnen na te denken over wat ooit misschien mogelijk wordt.”

“Laten we voortdurend de dood in het achterhoofd houden”, zei de 16de-eeuwse denker Montaigne. Als we er constant mee bezig zijn, bereiken we de vereiste psychologische toestand om klaar te zijn voor het onvermijdelijke.

Nu zijn er mensen die daar heel anders over denken. In zijn weldra verschijnend boek The Case Against Death wijst filosoof Ingemar Patrick Linden erop dat de evolutiebiologie weliswaar uitlegt waarom we verouderen en sterven, maar niet dát we moeten verouderen en sterven. “Als ons leven en onze toekomst waardevol zijn”, schrijft hij, “dan is sterven het ergste wat ons kan overkomen. Als we in goede gezondheid 120 of 200 of 1.000 jaar of eeuwig kunnen leven, zou dat dan goed zijn? Voor mij is het antwoord duidelijk. Mijn ervaring vertelt me dat, tenzij er een fijn leven na de dood komt, de dood verschrikkelijk is en dat niets belangrijker is dan te voorkomen dat goede mensen sterven. Ik ben voor de afschaffing van de dood en voor de verlenging van het leven.”

WIllen we het wel?

De technologische elite, de wetenschappers die hen dienen en de sporadische filosoof mogen de strijd met de dood dan wel aanbinden, toch wordt hun kijk niet breed gedeeld. Uit een enquête van onderzoeksbureau Pew uit 2013 bleek dat slechts 4 procent van de Amerikanen ouder dan 120 wilde worden, en amper 1 procent eeuwig wilde leven. Misschien werd dat ook wel ingefluisterd door het beeld van oud worden, dat Ives kenschetst als “niet langer leven maar langer sterven”. Volgens de denktank King’s Fund sterft de gemiddelde Britse vrouw op 83-jarige leeftijd na bijna twee decennia van ‘niet-goede’ gezondheid (cijfers van voor de coronapandemie).

De evolutie vraagt niet meer dan dat we de voortplantingsleeftijd bereiken zodat we de soort in stand kunnen houden. Het betekent dat er geen selectiedruk op de genen ligt die te maken hebben met aandoeningen die later in het leven opduiken, zoals de ziekte van Alzheimer.

`Naarmate de tijd verstrijkt, wordt ons lichaam ook slordiger als het erom gaat manke of gemuteerde cellen te verwijderen. Dat onvermogen om cellen bij het afval te zetten maakt dat beschadigde cellen opstapelen, waardoor gezond weefsel aangetast raakt en het ziekteproces inzet.

Veroudering is een belangrijke risicofactor voor ziektes die vaak voorkomen in rijke landen: kanker, hart- en vaatziekten en neurodegeneratieve aandoeningen zoals alzheimer en parkinson.

Tegelijk weten we dat onze biologie beschikt over een verborgen reset-knop om weer jong te worden. Die is de reden waarom oude ouders jonge kinderen produceren, en dus geen loten met oude cellen. Op het moment van de bevruchting wordt het genetisch materiaal dat wordt overgeërfd van elke biologische ouder op een bepaalde manier schoongeschrobt van leeftijdsgerelateerde veranderingen. Bij elke baby begint de celklok helemaal van voren af aan te tikken.

Verborgen achterdeur

Wetenschappers proberen die verborgen achterdeur naar het babyschap al lang te vinden en te controleren. In 2006 identificeerde Shinya Yamanaka van de universiteit van Kyoto vier eiwitten die de klok terug leken te draaien. Baad een zoogdiercel in die eiwitten, de ‘Yamanaka-factors’, en ze zal terugkeren naar een immature staat die ‘pluripotentie’ wordt genoemd.

Een pluripotente cel is een cel die zich nog niet tot haar finale vorm heeft ontwikkeld, zoals een levercel, een huidcel, een hartcel of een bloedcel. Het inzicht dat cellen als het ware op de wijze van Benjamin Button naar een jeugdige staat kunnen worden teruggedraaid, bezorgde Yamanaka een Nobelprijs.

Richard Klausner, een voormalige directeur van het US National Cancer Institute, noemde het werk van Yamanaka onlangs zelfs belangrijker dan de ontdekking van de dubbele helixstructuur van DNA door Francis Crick en James Watson. “Yamanaka toonde aan dat je elke cel, van elke leeftijd, van elk deel van het lichaam kunt nemen en herprogrammeren, om helemaal terug te gaan naar zero leeftijd en zero identiteitskenmerken.”

Als wetenschappers dat proces van herprogrammering doorgronden en controleren, stelt Klausner, dan is dat “de grootste revolutie in de geneeskunde, in de gezondheidszorg, en zelfs op maatschappelijk gebied, die de mensheid ooit gekend heeft”. Klausner richtte mee Altos Labs op; Yamanaka is er onbezoldigd adviseur.

Maar het blijkt nog niet zo simpel om de techniek van enkele cellen naar hele organismen over te hevelen. Muizen die de Yamanaka-aanpak ondergingen, ontwikkelden teratomen, kankeruitwassen met verschillende types weefsel.

Shift Bioscience onderzoekt of met ‘transient reprogramming’, waarbij de Yamanaka-factors afwisselend ingezet worden, de klok herzet kan worden zonder kanker te doen ontstaan.

Experiment

Kirkwood wijst erop dat celherprogrammering niet als een soort steen der wijzen mag worden beschouwd, omdat je dan voorbijgaat aan de complexiteit van het verouderingsproces. “Het is een beetje zoals met een oude motor naar de garage gaan en alleen de koppeling laten herstellen”, zegt hij. “Als de remmen weg zijn, de motor om zeep is en de carrosserie doorgeroest is, zijn die andere problemen niet in één keer verdwenen.” Alzheimer, bijvoorbeeld, leidt ertoe dat eiwitten samenklitten in de hersenen. Als je de cellen opnieuw jong maakt, dan voorkom je misschien zulke samenklittingen, maar draai je daarom de bestaande schade nog niet terug.”

Toch blijven wetenschappers met mensen experimenteren. Voortgaand op onderzoek bij ratten behandelde Gregory Fahy, een bioloog die samen met anderen de Californische start-up Intervene Immune oprichtte, mannen van middelbare leeftijd met een cocktail van geneesmiddelen gericht op de thymus, een cruciaal bestanddeel van het menselijke immuunsysteem.

Fahy, die eerder al experimenten bij zichzelf had gedaan, was iets opmerkelijks op het spoor gekomen. Een jaar medicatie met groeihormoon en diabetesmedicatie (een variant op de geneesmiddelen gebruikt bij ratten) schaafde tweeënhalf jaar van de biologische leeftijd van de thymus af. Ook de nier- en prostaatcellen leken een verjongingskuur te ondergaan, volgens de klok van Horvath. Fahy meldde zelfs dat sommige deelnemers aangaven dat hun grijs haar weer donker werd.

De resultaten, die werden gepubliceerd in een peer-reviewed tijdschrift in 2019, moeten niettemin met de nodige omzichtigheid geïnterpreteerd worden: er waren slechts negen deelnemers en geen controlegroep. Fahy breidt het onderzoek nu uit, in de hoop de klok nog wat verder terug te draaien. “Ik weet niet hoever we hiermee kunnen gaan, maar we zijn zeker nog niet op onze limieten gebotst”, zegt hij.

Als een jaar medicatie twee jaar schade ongedaan kan maken, geldt theoretisch: hoe langer de behandeling, hoe ‘jonger’ de patiënt wordt, althans gemeten met de moleculaire klok. (Kirkwood legt uit dat niemand weet hoe sterk moleculaire veroudering samenhangt met veroudering zoals we die kennen.)

Maar het is een feit: wetenschappers hebben de biologie eerder gekraakt om baby’s in proefbuizen te maken. Ook dat werd ooit beschouwd als onmogelijk, extreem, onnatuurlijk. Nu is kunstmatige inseminatie een gevestigde voortplantingstechniek.

Klimaatverandering

Methoden om het verouderingsproces te omzeilen reiken verder dan celherprogrammering. Zo lijkt een beperking van de calorie-inname het leven te verlengen; er wordt gewerkt aan een pil die de effecten van gecontroleerde uithongering nabootst. De synthetische biologie kan ons ooit in staat stellen nieuwe organen te kweken. ‘Mind-uploading’, waarbij de geest eeuwig voortleeft in cyberspace, is een andere manier om het eeuwige leven te bereiken – al lijkt het weinig verheffend om uiteindelijk toch door een stroomonderbreking te sterven.

Hoe dan ook blijft de vraag overeind of radicale levensduurverlenging wel ethisch is, ongeacht de methode om dat te bereiken. De gezondheidszorg is grotendeels gericht op uitstel van de dood, stelt John K. Davis, filosoof aan de California State University en auteur van New Methuselahs: The Ethics of Life Extension. Hij vindt dat extreem uitstel van de dood op hetzelfde neerkomt en daarom gerechtvaardigd is. En ja, dat weigeren staat gelijk aan zelfdoding.

Niet iedereen die uit is op extreme levensduurverlenging zal dat ook verwezenlijken, wat vragen oproept op het vlak van sociale rechtvaardigheid, maar dat volstaat voor hem niet om het te verbieden (niemand wil een verbod op orgaantransplantatie, waar de vraag ook veel groter is dan het aanbod). Er zullen mensen zijn die het zich kunnen veroorloven en mensen die het zich niet kunnen veroorloven, zegt hij, net zoals er mensen zullen zijn die ertoe bereid zijn en mensen die er niet toe bereid zijn.

Therapieën om het leven te verlengen zullen de houding van de mens tegenover de dood veranderen, denkt hij, want Metusalems zullen niet sterven door gewoon oud te zijn, maar door ongevallen, misdaad of ongeneeslijke ziektes. “We zullen moeten leren voorbereid te zijn op een plotse, onverwachte dood”, zegt hij. “Ik weet niet hoe onze psychologie zich daaraan zal aanpassen, maar de mens is een heel flexibele soort. We hebben eerder geleerd te leven met landbouw, taal en cultuur, technologie en in steden.”

Davis (65) is alvast een van de mensen die ‘bereid’ zijn. “Ik zou de pil zeker nemen als ik eraan kon raken. Ik wil blijven doorgaan zolang ik een goed leven leid. Maar als we een maatschappelijke dystopie ingaan als de klimaatverandering helemaal uit de hand loopt, is dat een heel ander verhaal.”

Zijn grootste angst is van malthusiaanse orde: dat onze planeet zal bezwijken onder het gewicht van de overbevolking en andere technologieën ons niet op tijd zullen redden. Samen met demograaf Shahin Davoudpour berekende hij dat een levensverwachting van 1.000 jaar kan leiden tot een verviervoudiging van de wereldbevolking in de loop van een paar generaties. Hij stelt voor dat de nieuwe Metusalems toch iets van hun voortplantingsrechten opgeven.

Kolonie op Mars

Linden, de filosoof, vindt dat zulke angsten enigszins overdreven zijn. Ives, net vader geworden, maakt zich wel zorgen over de overbevolking. “Misschien moeten we de duurzame reikwijdte van onze planeet vaststellen en dan een paar moeilijke vragen stellen: als je geneesmiddelen neemt om je leven te verlengen, moet je dan vier kinderen krijgen? Anderzijds zit je daarbuiten met een oneindig universum, en is er geen reden te bedenken waarom we ons niet zouden verspreiden. Dus als je echt vier kinderen wilt, moet jij misschien wel weg van de planeet, om je kinderen hier een leven te gunnen.”

Ik zeg Ives dat het idee van een verhuizing naar een Marskolonie, ver weg van mijn nakomelingen, me niet bijster aantrekkelijk lijkt. “Het zijn geen beslissingen die ik moet nemen”, countert Ives. “Maar vroeg of laat moet er wel een debat op gang komen: welke tijd wordt je gegund? Moet je weg van de planeet? Ik heb daar geen goede antwoorden op.”

Een lang leven gevolgd door een lange reis ziet Horvath wel zitten. Hij zou wat graag zijn dochter en haar kinderen zien opgroeien en door de ruimte reizen. Maar Horvath, die een kind verloor, zegt wel dat zijn prioriteit de uitroeiing van menselijke miserie is. “Ik denk dat sommigen een verkeerd idee hebben van ons onderzoeksdomein en een dystopische toekomst op ons projecteren. Wetenschappers die onderzoek doen naar veroudering willen zoals iedereen hun ouders en vrienden pijn en leed besparen die uit leeftijdsgerelateerde ziektes zoals kanker en dementie voortkomen. Niemand wil zijn kinderen belasten door totaal van hen afhankelijk te zijn, niemand wil op zijn oude dag in instellingen belanden.”

Californische miljardairs

Kirkwood moedigt pogingen om de gezondheidsspanne te verlengen aan, maar zegt ook dat de focus op celherprogrammering de aandacht wegneemt van andere urgente prioriteiten, zoals de strijd tegen kwetsbaarheid en maatschappelijke onrechtvaardigheden op het vlak van gezondheid (rijken kunnen tot twintig jaar ouder worden dan armen).

Venki Ramakrishnan, ex-voorzitter van de Royal Society en Nobelprijswinnaar scheikunde, heeft fundamenteler bezwaren tegen het gevecht tegen de dood. Bacteriën en kankercellen kunnen dan onsterfelijk zijn, legde hij onlangs uit in een interview, hele organismen zijn dat niet. Alle dieren sterven, wat aangeeft dat de dood zich samen met de seks ontwikkelde. “Reproductie is een loterij. Je vuurt verschillende genencombinaties op het leven af om te zien welke het halen en welke niet. Om die een kans te geven, moet de oudere generatie plaats ruimen.”

De dood is met andere woorden de prijs die we betalen voor seks. Voor Ramakrishnan, wellicht een ‘niet-bereidwillige’, heeft een voortdurend ontwijken van de dood niets te maken met heldhaftigheid, maar wel met een vorm van hedonisme, “uitgedragen door Californische miljardairs die zich zo hard amuseren op het feestje van het leven dat ze willen dat het eeuwig blijft duren”.