‘Volgens mij is het coronavirus overal in Europa uitgezaaid’

Toeval bestaat niet: op het moment dat het coronavirus in China uitbrak, lanceerde Netflix een nieuwe documentaire: Pandemic. Daarin volgen we Amerikaanse wetenschappers die de planeet moeten behoeden voor een pandemie. De voorbije decennia maakten we kennis met hiv, ebola, SARS en de Mexicaanse griep. Vandaag zorgt het coronavirus voor paniek. In China zijn er al meer dan 600 doden. Wuhan, een stad van 11 miljoen inwoners, is in quarantaine geplaatst. En ook de eerste besmetting in België is een feit.

De openingsscène van Pandemic is er één die aan de ribben blijft kleven. Wetenschappers hebben in een bos in Pennsylvania een massagraf ontdekt. De lijken dateren uit 1918, toen de Spaanse griep circa 50 miljoen doden maakte. Zo’n zware tol heeft de mensheid sindsdien niet meer betaald, maar de dreiging van een wereldwijde epidemie is gebleven.

Vorige week riep de Wereldgezondheidsorganisatie een wereldwijde noodtoestand uit. Virologen Marc Van Ranst (KUL) en Steven Van Gucht (Sciensano) geven antwoorden op onze vragen.

Gaan we met het coronavirus de richting uit van een pandemie?

Marc Van Ranst: “Daar moeten we stilaan van uitgaan. Op dit moment zijn er meer dan 9.000 besmettingen, maar tegen de tijd dat de lezer dit leest, kan dat aantal al verdubbeld zijn (ondertussen is er sprake van 31.000 besmettingen, red.). Een week geleden hadden we nog maar 17 doden, nu zijn dat er al 213 (ondertussen is de dodentol opgelopen tot 636, red.). Het gaat snel. We zitten bijna op het kantelpunt dat we meer gevallen van corona tellen búíten Wuhan dan erbinnen. Volgens mij heeft het virus zich overal in Europa uitgezaaid.”

Steven Van Gucht: “Ik hou nog een slag om de arm: een epidemie wordt pas een pandemie als de ziekte zich heeft verspreid over verschillende werelddelen, dus ook in Afrika en Amerika. We zijn er vrij vroeg bij, dus ik denk dat we erin zullen slagen om de verspreiding te stoppen.”

Stel dat de pandemie een feit is, zullen dan miljoenen mensen het loodje leggen, zoals ten tijde van de Spaanse griep?

Van Ranst: “Neen. We hebben een apocalyptisch beeld van een pandemie, maar die hoeft niet noodzakelijk catastrofaal te zijn. Een pandemie kan net zo goed een onschuldige verkoudheid zijn die zich over de hele aardbol verspreidt.

“In dit geval is het grote probleem dat niemand antistoffen heeft tegen het coronavirus. En dat het dus in theorie veel mensen kan infecteren.”

Als er geen vaccin is, hoe kunnen jullie dan mensen genezen?

Van Gucht: “Door de ziektesymptomen te bestrijden. Met behulp van intensive medische zorgen kan de patiënt de infectie doorstaan. Het coronavirus kan een longontsteking veroorzaken. Als die ernstig wordt, gaan de longblaasjes kapot, maar wij kunnen een patiënt dan aan machines leggen om zuurstof in het bloed te brengen.”

Her en der viel te lezen dat de normale seizoengriep gevaarlijker is dan het coronavirus. Klopt dat?

Van Gucht: “Uit de voorlopige cijfers zien we dat gemiddeld 2 tot 3 procent van de geïnfecteerden sterft aan corona. Bij de seizoensgriep ligt dat lager: 0,10 tot 0,01 procent. Maar – en dit is belangrijk – we kennen het exacte aantal infecties niet, want alleen de mensen met ziektesymptomen gaan naar het ziekenhuis. Er zijn wellicht meer besmettingen. Dat kan het percentage van 2 à 3 procent dus nog doen zakken.

“Elk slachtoffer is er één te veel natuurlijk, maar het is een goed teken dat corona vooral oudere mensen treft. Dat kan erop wijzen dat we niet met een sterk virus te maken hebben. Ouderen hebben een zwakker afweersysteem. Als het virus ook bij jonge mensen slachtoffers maakt, zit je met een ernstige situatie. Zoals bij de Spaanse griep. Toen stierven vooral mannen tussen de 20 en 30 jaar.”

Was de Spaanse griep de dodelijkste pandemie in de geschiedenis van de mensheid?

Van Ranst: “In absolute aantallen wel: nooit stierven zoveel mensen aan een epidemie. Maar in percentages was de 14de eeuwse pest, de Zwarte Dood, erger. Toen werd zowat een kwart van de Europese bevolking uitgeroeid.”

Stel dat zo’n Spaanse griep nu voor het eerst zou uitbreken, zou de dodentol dan groter zijn?

Van Ranst: “De ziekte zou alleszins sneller verspreid raken. Het H1N1-influenzavirus (dat verantwoordelijk is voor de Spaanse griep, red.) werd in 1918 verspreid door soldaten die via boten of treinen terugkeerden van het front. Het duurde maanden eer de ziekte de wereld was rondgegaan. Nu kan het internationale vliegverkeer dat in één dag bewerkstelligen.

“We zijn ondertussen met vier keer meer mensen dan in 1918, maar of dat dan ook in vier keer meer doden zou resulteren – 200 miljoen in plaats van 50 miljoen – valt moeilijk te zeggen. De gezondheidszorg is ondertussen verbeterd, er bestaan vaccins, antivirale middelen, antibiotica. Al geldt dat vooral voor het Westen. In afgelegen, arme regio’s zijn mensen vaak niet of weinig beschermd. Als er echt een pandemie zoals de Spaanse griep uitbreekt, staan we machteloos."

Hoe komt het eigenlijk dat we sinds 1918 nooit meer te maken hebben gekregen met zo’n dodelijk virus als de Spaanse griep?

Van Ranst: “Puur geluk. De laatste honderd jaar hebben we een paar erge virale outbreaks – ebola, SARS, vogelgriep, Mexicaanse griep – gehad. Daar zit géén systematiek in. We kunnen dus niet voorspellen wanneer er een nieuw virus zal toeslaan.”

Van Gucht: “Elke viroloog houdt rekening met Disease X, de onbekende ziekteverwekker die plots kan opduiken. Mijn grootste angst is dat er een nieuw subtype van het influenzavirus opduikt, met hetzelfde effect als de Spaanse griep destijds. Zo’n doemscenario is mogelijk wanneer er zich een nieuw vogelgriepvirus manifesteert bij mensen. Infectie met zo’n vogelgriepvirus kan tot 60 procent sterfte veroorzaken, alleen is het besmettingsgevaar klein. Het is alleen overdraagbaar wanneer mensen in contact komen met besmette vogels. Maar het is denkbaar dat zo’n virus door enkele mutaties plots van mens op mens overdraagbaar wordt. Dan zitten we met een groot probleem. Gelukkig worden zulke zaken goed gemonitord. Al kun je het risico nooit uitsluiten.”

In de docu-reeks Pandemic vreest men dat een fatale pandemie steeds dichterbij komt. Niet alleen worden virale infecties via het vliegverkeer sneller verspreid, door de grote bevolkingsdichtheid en intensieve veeteelt is de kans op besmetting ook groter geworden.

Van Gucht: “Hoe meer mensen en dieren op een vierkante kilometer, hoe groter de kans dat er virussen van dier op mens kunnen overspringen. Als er honderd jaar geleden in Afrika een ebola-uitbraak was, stierf in het slechtste geval het hele dorp uit. Maar vervolgens doofde zo’n uitbraak weer uit omdat de dorpen niet met elkaar in verbinding stonden. Nu zijn die dorpen steden geworden die door talloze transportmiddelen in verbinding staan met elkaar.”

Van Ranst: “Een ernstige pandemie komt elke dag dichterbij, maar dat kun je ook over een kernramp, vulkaanuitbarsting, derde wereldoorlog, of landstitel voor Anderlecht zeggen. Al is dat laatste wel heel onwaarschijnlijk.”

In de roman The Stand van Stephen King roeit een influenzavirus 99 procent van de mensheid uit. Zou dat in theorie ooit kunnen: een virus zo vernietigend dat het voortbestaan van de mensheid op het spel staat?

Van Ranst: “In zo’n horrorscenario geloof ik niet. Tot nu toe is er geen enkele infectieziekte bekend die 100 procent van zijn gastheren doodt. Zo slim zijn virussen wel, want als alle dragers van een virus zouden sterven, kan het virus zich niet meer verspreiden en legt het zélf het loodje. Een virus evolueert in de tijd altijd naar meer overdraagbaar maar minder gevaarlijk voor zijn gastheer.

“Een ander ‘voordeel’ van virussen is dat ze nooit én dodelijk én zeer besmettelijk zijn. Het is het één of het ander. De vogelgriep is zeer dodelijk, maar verspreidt zich niet snel. Bij het coronavirus is het net omgekeerd.”

Van Gucht: “Ik wil graag aanstippen dat we betere wapens hebben om ons te beschermen. Zo hebben we een enorme vooruitgang geboekt in het detecteren van gevaarlijke virussen. Het hiv-virus maakte al slachtoffers in de jaren 50, maar werd pas in de jaren 80 ontdekt. Nu is dat ondenkbaar. Zelfs virussen die we nooit eerder gezien hebben, kunnen we in zeer korte tijd diagnosticeren dankzij nieuwe technieken.”

Stel dat er verschillende besmettingen op ons grondgebied zijn? Wat dan?

Van Gucht: “Dan gaan gezondheidsinspecteurs traceren met wie de besmette patiënten in contact zijn gekomen: familieleden, collega’s, vrienden in de sportclub... Die worden allemaal opgevolgd. Dagelijks moeten ze contact opnemen met de inspecteur die naar hun gezondheidstoestand informeert. Als er verontrustende symptomen zijn – zoals koorts en hoesten – worden ook zij geïsoleerd. Iedereen van in het begin isoleren, ook als er nog geen symptomen zijn, zou het systeem te veel belasten. Aangezien de kans op besmetting klein is tijdens de incubatieperiode, kunnen we ons dat veroorloven.”

En wat als de besmettingen blijven toenemen?

Van Gucht: “Dan moet je proberen om de verspreiding zoveel mogelijk te vertragen. Door niet naar massabijeenkomsten te gaan, je handen te wassen, thuis te blijven bij ziekte. Tijd kopen is belangrijk.

“Ademhalingsvirussen zijn weergevoelig. Ze gedijen het best bij koude temperaturen. Eens de lente er is en het warmer wordt, is de kans groot dat ze afzwakken en de epidemie stilvalt. Wie weet is er tegen dan ook al een vaccin ontwikkeld – al denk ik niet dat dat zal lukken.”

Laat ons uitgaan van het worstcasescenario: de pandemie. Een wereldwijde uitbraak van het virus met ook in België duizenden besmettingen. Wat dan?

Van Gucht: “Eens we het punt bereiken dat we de verspreiding niet meer kunnen stoppen, veranderen de procedures. Dan beperken we zoveel mogelijk de schade. Dat kan door risicogroepen – bijvoorbeeld oudere mensen en diabetespatiënten – zoveel mogelijk te beschermen. Dan gaan we ook van isoleren naar cohorteren: alle besmette mensen samenbrengen, bijvoorbeeld in één aparte ziekenhuisvleugel, waardoor ze geen andere patiënten kunnen besmetten."

In China bouwt men in allerijl een ziekenhuis om alle besmette mensen bijeen te brengen. Zijn jullie dat hier ook van plan?

Van Gucht: (lacht) “Als het milieueffectenrapport en de bouwvergunning in orde raken, moet dat over een jaar of vijf wel lukken.”

Van Ranst: “Als het nodig is, zijn we in staat om heel snel hospitalen op te bouwen, maar dat gebeurt dan in bestaande gebouwen. In crisissituaties worden ook artsen gemobiliseerd. Hun niet-ernstige operaties worden dan even uitgesteld.”

Wuhan is in quarantaine geplaatst. Ligt zo’n rampscenario ook hier op tafel?

Van Gucht: “Dat is weinig waarschijnlijk. Een mogelijke maatregel bij een pandemie is het tijdelijk sluiten van scholen, maar dat is hier nog nooit gebeurd bij mijn weten. Ik vraag me af of het überhaupt mogelijk is om een stad als Brussel of Antwerpen volledig te isoleren. Daar is ons land te dichtbevolkt voor. En of zo’n maatregel effect heeft? Als je een lockdown afkondigt, is dat voor veel mensen net een signaal om te vertrekken. Zo stimuleer je de verspreiding van het virus.

“Het draaiboek bij een gevaarlijke pandemie wordt opgesteld door de mensen van het federaal crisiscentrum.”

Meneer Stevens, u bent woordvoerder van het crisiscentrum. Wat is het scenario als er een pandemie uitbreekt?

Yves Stevens: “Om te beginnen moet ik zeggen dat we niet in scenario’s denken. Voor elke crisis, van een kernramp tot een terroristische aanslag, zijn er plannen, maar je kunt niks precies voorspellen. Neem nu de aanslagen in Brussel. Waren wij voorbereid op een terroristische aanslag? Ja. We hadden op voorhand de Brabanthal aangeduid als opvangcentrum om slachtoffers te verzorgen. Maar was er een draaiboek voor een aanslag in de metro én op de luchthaven? Neen. De realiteit wijkt altijd af van het vooropgestelde scenario.”

U kunt dus niet vertellen welke maatregelen er genomen zullen worden als in Gent plots honderd mensen met het coronavirus blijken besmet te zijn?

Stevens: “Neen. Dat wordt pas concreet wanneer de crisis zich aandient. Dan zullen alle betrokken partijen – defensie, politie, volksgezondheid, brandweer, communicatie – overleggen en beslissen welke maatregelen moeten worden genomen.

“Nu, we zijn wel voorbereid. Bij een ramp zijn we binnen het uur in staat om een contactcentrum op poten te zetten waar mensen met vragen terecht kunnen. Bij een pandemie is er een referentieziekenhuis, Sint-Pieters in Brussel, waar we de eerste besmette gevallen naartoe brengen. Maar of we BEAlert (nationale waarschuwingen via een sms-dienst, red.) gaan activeren om mensen te verwittigen dat ze hun huis niet mogen verlaten, dat weet ik nog niet. Dat hangt van de omstandigheden af."

Een stad in quarantaine zetten, behoort dat tot de mogelijkheden?

Stevens: “Dat is een maatregel die kán worden genomen, maar daarbij spelen zoveel parameters mee waar we nu nog geen zicht op hebben. Zijn de besmette mensen geïsoleerd? Hoe groot is die stad? Vindt de pandemie plaats tijdens of buiten de schoolvakanties? Maar mocht die beslissing genomen worden, dan weet ik dat we alle burgers kunnen verwittigen binnen het halfuur.”