Telegram, de kortste weg naar onafhankelijk nieuws voor Russen: ‘Zonder Telegram was ik in totale paniek geraakt’

Toen Ivan op televisie zag dat president Poetin een mobilisatie afkondigde, greep hij naar zijn telefoon en drukte op een blauw icoon van een gevouwen papieren vliegtuigje. Binnen een uur speuren in de app wist hij waar hij het snelst de grens over kon, wat hij moest meenemen en waar hij kon slapen. Een dag later was hij in Kazachstan, in een warm bed bij een gastgezin.

“Zonder Telegram was ik in totale paniek geraakt”, vertelt Ivan, een ict’er uit Jekaterinenburg die uit veiligheidsoverwegingen niet met zijn achternaam in de krant wil.

Honderdduizenden Russen ontvluchten hun land, via tal van routes, maar bijna allemaal beginnen ze bij hetzelfde punt: Telegram. De app die Russen ook gebruiken om veilig met elkaar te communiceren, bestanden te versturen, het nieuws te volgen. Telegram heeft meer mogelijkheden dan WhatsApp, zoals geheime chats en abonnementen op kanalen. Zo zoeken Russen er ook naar vervalste medische verklaringen – een andere poging om Poetins mobilisatie te ontlopen.

Sociale media

De berichten-app was in Rusland al populair, maar heeft een vlucht genomen sinds het begin van de oorlog. Enkele weken na de invasie haalde Telegram WhatsApp in. Poetins invasie had op sociale media zware kritiek te verduren gekregen. Daarom werd Meta, het moederbedrijf van WhatsApp, door Rusland aangemerkt als extremistische organisatie en werden apps als Facebook, Instagram en Twitter verboden. Via een omweg, zoals een vpn-verbinding, zijn de apps nog wel te gebruiken. Maar het is eenvoudiger om Telegram te gebruiken.

De app is ook de kortste weg naar onafhankelijk nieuws voor Russen. Journalisten van Russische media die dit jaar zijn geblokkeerd, zoals onderzoekskrant Novaja Gazeta en radiozender Echo Moskvy, verspreiden hun informatie nu via Telegram. Het aantal volgers van het Telegram-kanaal van Meduza, een in Rusland verboden nieuwssite, verdubbelde tot 1,3 miljoen.

De mogelijkheid van kanalen op Telegram, accounts die door honderdduizenden mensen kunnen worden gevolgd, is een belangrijke reden voor de populariteit van de app, zegt Eva Claessen, onderzoeker Russisch informatie- en internetbeleid aan de KU Leuven. “Dat maakt de chatapp óók tot massamedium”, aldus Claessens. ‘Voor Russische burgers is het de enige plek waar ze zonder technische barrières nieuws kunnen volgen van beide zijden. Het is de belangrijkste informatiebron over de oorlog geworden.”

Kremlin

Ook het Kremlin gebruikt Telegram. In 2018 probeerde de regering de app nog te blokkeren, omdat Telegram weigerde gebruikersgegevens te overhandigen aan de Russische veiligheidsdiensten. Het Kremlin gaf die poging op na een maandenlange jacht, waarin de oprichters van Telegram, de Russische broers Pavel en Nikolaj Doerov, hun app van server naar server lieten springen. Nu hebben vrijwel alle bekende gezichten van de regering en staatstelevisie een eigen Telegram-kanaal.

Ze gebruiken de app om Russen ervan te overtuigen dat de ‘speciale operatie’ nog altijd volgens plan verloopt en dat de mobilisatie nodig is om het moederland te beschermen tegen het Westen. Het ministerie van Defensie legt nederlagen op Telegram uit als ‘hergroeperingen’. Propagandisten geven bevelhebbers de schuld voor tegenvallers en houden Poetin zo uit de wind. Vluchtende Russen worden weggezet als ‘ratten’.

De Russische regering zet sociale media handig in, ziet kolonel Peter Pijpers, universitair hoofddocent cyber-operaties aan de Nederlandse Defensie Academie. “Ze zijn altijd al meesters geweest in het inspelen op de reflexen en angsten van mensen en met sociale media lukt dat nog effectiever.”

Telegram heeft ook het slagveld bereikt. Russische militairen hebben de app gebruikt om beelden van terreinwinst en zelfs executies te delen. Ze gaan onvoorzichtig te werk door hun telefoon aan te zetten om Telegram te gebruiken, zegt Pijpers. “Fysiek zijn ze gecamoufleerd, maar op internet zijn ze zichtbaar. Hun signalen worden opgepikt door Oekraïense providers en ze hebben simpelweg geen beschikking over geavanceerde apparatuur om hun online-identiteit te verhullen.”

Maar soms is de behoefte om informatie met naasten te delen kennelijk groter dan ontzag voor basale veiligheidsregels.