Nederlandse taalkundige doet verrassende ontdekking in eeuwenoude Ierse tekst

In het Ierland van de zevende eeuw buigt een monnik zich over een tekst. Opeens schrijft hij 'blinn auga'. Deze twee woorden, die samen 'blindoog' of 'blind van ogen' betekenen, zijn hoogstwaarschijnlijk een van de vroegst bekende sporen van onze taal. Toch werden ze pas recent ontdekt. De jonge Nederlandse taalkundige Peter Alexander Kerkhof, die gisteren aan de Universiteit Leiden zijn doctoraat verdedigde en daarvoor aan de UGent werkte, kwam ze tegen in een vroegmiddeleeuwse woordenlijst.

Vandaag zijn nog maar weinig Oudnederlandse woorden van voor het jaar 800 bekend. 'Blinn auga' duikt op in een woordenlijst die ook wel O’Mulconry’s Glossary wordt genoemd. In die tekst worden Latijnse, Griekse, Hebreeuwse en Germaanse woorden verklaard. Ook 'blinn auga' komt aan bod: het betekent volgens de lijst 'blindogig in de taal van de Galloromeinen'. Een Canadese taalkundige suggereerde volgens de Nederlandse krant NRC Handelsblad al in 2013 dat het om Oudnederlands zou kunnen gaan. Kerkhof werkte hierop voort. Afgelopen maand maakte hij bekend dat het wel degelijk om een van de oudste sporen uit de Nederlandse taal gaat.

Zelf spreekt de Ierse monnik over de Galloromeinen. Zo vreemd is dat niet: de Franken leefden in die tijd in Noord-Frankrijk en spraken hoogstwaarschijnlijk zowel Oudnederlands als Galloromaans, een voorloper van het Frans. Kerkhof geeft ook aan dat er tussen Ierland en de Franken veel uitwisseling plaatsvond. “In de zevende eeuw reisden veel Ierse monniken naar het continent om in Frankische kloosters spirituele verlichting te zoeken”, schrijft hij in het online tijdschrift Neerlandistiek. “Andersom bezochten Frankische geestelijken en edelen vaak Ierland.” Blindoog zou weleens de bijnaam kunnen zijn van een van die reizigers.

Olla uogala

Wie Oudnederlands hoort, denkt al snel aan de zin 'hebban olla uogala nestas hagunnan', wat staat voor 'alle vogels zijn met hun nesten begonnen'. Maar dit is bijlange niet het vroegst bekende Nederlands. Het zinnetje is ‘pas’ rond 1100 opgeschreven. Het oudste voorbeeld uit onze taal is te vinden in de Salische Wet uit omstreeks 510. Hoewel deze tekst in het Latijn is geschreven, zijn er later Oudnederlandse woorden aan toegevoegd. Zo staat er een spreuk die een eigenaar voor het gerecht moest uitspreken om zijn slaaf vrij te laten: 'Maltho, thi afrio, thio' of 'ik zeg je, ik laat jou vrij, slaaf'.

Weten we honderd procent zeker dat het bij 'blinn auga' ook om Oudnederlands gaat? Eigenlijk niet. Bijna alle teksten werden in die tijd in het Latijn opgesteld. Hét Oudnederlands, dat rond 1200 overgaat in het Middelnederlands, bestaat in zekere zin niet. Tussen 600 en 900 bestond er zeker nog geen Oudnederlandse standaardtaal. Zowel in Noord-Frankrijk als in het huidige België, Nederland en westen van Duitsland werden dialecten gesproken die door taalkundigen vandaag als het vroegste Nederlands worden gezien. Maar de grenzen waren poreus en de verschillende ‘talen’ leken nog sterk op elkaar. Veel woorden zouden dus ook uit het Oudsaksisch of Oudfries kunnen komen.

“Eigenlijk stoten we altijd op hetzelfde probleem”, zegt letterkundige en docent Oudnederlands Youri Desplenter (UGent). “We weten nooit zeker om welk dialect het precies gaat, omdat taalkundigen een reconstructie moeten maken. Het is geen exacte wetenschap. Al klinkt de uitleg van Kerkhof wel bijzonder plausibel. Het is een mooie vondst. Zoiets komt zeker niet elke maand voor. Het aantal documenten uit die tijd is erg beperkt en de meeste zijn ook al bekend. Het ligt dus niet meteen voor de hand dat er nog vaak ‘nieuwe’ Oudnederlandse woorden zullen opduiken.”