Muggenmythes: muggenstekker en citroenplant helpen écht niet

Eén: ze komen niet af op licht

Raam open, uit dat licht, anders komen de muggen. Maar: die muggen, die komen toch wel. Aangelokt door iets anders – uw adem. Of preciezer, het CO₂ dat u uitademt. Dat kunnen muggen al van 15 meter afstand detecteren.

Ziedaar de mug, Culex pipiens. Een insect dat 80 miljoen jaar geleden al in min of meer dezelfde gedaante rond de dinosauriërs zoemde. Het dier dat Alexander de Grote versloeg (Westnijlvirus), het Franse leger verdreef van Haïti (gele koorts) en het Britse leger hielp verslaan in koloniaal Amerika (malaria). En dat zoemt nu rond uw hoofd, wees er maar blij mee.

Muggen komen in soorten en maten. Van de ongeveer 3.500 bekende steekmuggen is maar een handvol gespecialiseerd in het detecteren van mensen. Andere muggen richten zich op andere zoogdieren, op vogels en zelfs vissen, reptielen en andere insecten. En steken, dat doen alleen de vrouwtjes. De mannetjes houden het vegetarisch, op nectar en plantensap.

Want:

Twee: ze voeden zich niet met bloed

Bloed is voor de vrouwtjes slechts een soort voedingssupplement, nodig om de eitjes te laten rijpen. Eén bloedmaaltijd van 3 minuten is genoeg voor één leg van zo’n 50 tot 100 eitjes. En na drie tot vijf dagen begint dat opnieuw. Bloed, eitjes, hupla. Vijf tot tien keer doet de mug dat in haar leven.

In ons land zijn er zo’n 35 soorten steekmuggen. En voor de goede orde: de sprieterige langpootmug en de dansmuggen die in wolken rond het water dansen horen daar niet bij, want die steken niet. De kleine knut trouwens ook niet: die steekt wél, maar is weer geen mug.

Als u wordt gestoken, is in veruit de meeste gevallen de molestusmug (Culex pipiens molestus) de boosdoener. En als u vervolgens uithaalt naar de mug op de muur, weet dan dat u misschien haar nietsvermoedende nicht Culex pipiens pipiens plet: een mug die als twee druppels lijkt op molestus maar die bloed haalt uit vogels. Waarna ze graag bij u thuis op de muur mag gaan zitten uitbuiken, lekker uit de wind. Onverstandig. Splet!

Nee, dan molestus. Is de mug eenmaal binnen, dan bepaalt ze haar richting door uw geurpluim als aanvliegroute te gebruiken en ziet ze u in infrarood, als door een nachtkijker: muggen komen af op warmte.

Doelwit gespot. Ten aanval.

Drie: sommige mensen worden vaker gestoken dan andere

Van die mensen die nóóit worden gestoken (of die dat beweren), u kent ze wel. Komt doordat ze geen zoet bloed hebben, zeggen ze dan. Of doordat ze bier hebben gedronken en biergist in het bloed hebben. En o ja, rokers worden ook minder gestoken.

In die verhalen zit een kern van waarheid: muggen hebben inderdaad voorkeuren voor bepaalde mensen. Met hun buitengewoon ontwikkelde reukzin – eigenlijk: een chemicaliën detecterende antenne op hun kop – detecteren ze behalve het CO₂ dat we uitademen een heel bouquet aan andere moleculen uit uw lichaamsgeur. En sommige stoffen heeft de mug meer nodig dan andere.

Neem het aminozuur isoleucine. Voor de mug is de stof van belang voor de eitjes: hoe meer isoleucine, des te meer nageslacht. Daar zit je dan: na een maaltijd met tonijn, rundvlees, zwarte bonen, linzen, kaas en vleesvervangers met extra soja-eiwit is het isoleucinegehalte in bloed verhoogd. Op de huid wordt het eiwit door bacteriën afgebroken tot 3-methylbutaanzuur (isovaleriaanzuur), een vetzuur dat de penetrante, scherpe geur van kaas en zweetvoeten geeft. En dát ruikt de mug.

Maar de chemie tussen mens en mug werkt vaak anders dan mensen denken. Knoflook gegeten? Volgens de folklore schrik je er vampiers mee af, maar muggen halen er de schoudertjes voor op. U heeft zoet bloed? Een klassieker uit de muggenmythologie, maar dat een verhoogde bloedsuikerspiegel muggen zou aantrekken is nooit aangetoond. U rookt? U bent misschien in de war door imkers; de mug zal er in elk geval niet minder om steken. Al gaan muggen, na het steken van een roker, wél eerder dood: insecten kunnen het ingewikkelde molecuul nicotine niet goed afbreken.

Een combinatie van aanleg en omstandigheden dus. Zo’n drie- tot vijfhonderd chemische verbindingen zweten en ademen we uit, en dat geeft elk mens een eigen geurprofiel, dat bovendien van moment tot moment verschilt. Gesteld voor de keuze, zal de mug altijd zo haar voorkeur hebben – maar harde wetten zijn lastig te geven.

Vier: die citroenplant helpt niet…

Een citroenplant in de vensterbank, een armbandje dat naar citroen ruikt, geurkaarsen op citronella-olie. Jammer: tegen muggen haalt het niks uit, blijkt keer op keer uit de onderzoeken. Ook zoemende apps met een hoog (‘ultrasoon’) geluid, vlierbessentak naast het bed, muggenstekkers, wierook, walnootbomen, kokosschillen, babyolie, spiritus, uv-lampen en donkere kleding hebben geen enkele aangetoonde werking.

En ga zo maar door. De ventilator aanzetten omdat muggen niet van wind houden? Mevrouw mug lacht zich een ongeluk. De airco dan maar, omdat muggen niet van kou houden? Des te beter weet de mug uw warme lichaam te vinden. Biergistpillen, vitamine B? Veel mensen zweren erbij, maar de mug begraaft met onverminderd enthousiasme haar steeksnuit in uw vel, blijkt uit onderzoeken.

Uiteindelijk is het enige waar de mug ontzag voor heeft DEET, scheikundige naam N,N-diethyl-meta-toluamide. De stof prikkelt een van de antenne-sensoren van de mug op een manier die haar niks bevalt – het insect vindt het, simpel gesteld, niet te harden. Werking: drie tot tien uur, afhankelijk van de concentratie.

Vijf: ...maar citronella wél (een beetje)

Vervelend alleen dat DEET brandt in wondjes, plastic kan beschadigen en niet geschikt is voor zwangeren, uitgerekend een doelgroep die door een iets snellere stofwisseling meer CO₂ uitademt en dus eerder wordt gevonden door de mug. Daarom is er afschrikmiddel nummer twee: citriodiol, ofwel p-menthaan-3,8-diol, afkomstig uit de Australische citroeneucalyptusboom Corymbia citriodora. Minder goed dan DEET, maar wél een van de schaarse muggenspulletjes waarvan de werking wetenschappelijk vaststaat.

Derde lijn van verdediging: citronella, olie gewonnen uit Aziatische en Afrikaanse citroengrassen. Eveneens bewezen werkzaam, maar wel nóg minder effectief: na een uurtje is de olie alweer uitgewerkt.

Het beste is het daarom het probleem bij de wortel aan te pakken. Weg met de muggeneitjes! Giet met water gevulde emmers, potten en kruiwagens leeg, houd de dakgoot schoon en de waterafvoer op orde, zodat er nergens plasjes water blijven staan. Plaats een hor in het raam en desnoods een klamboe over het bed. En trek in muggengebied toch maar die bedekkende kleding aan.

Zes: kruisjes helpen niet

Mooi geval van modern volksgeloof: kras met je nagel een kruisje op de muggenbeet, en de jeuk zal snel verdwijnen. Maar een mengsel van christelijke bezwering, aanrakingsmagie en pseudowetenschap blijft het – als het kruisje al iets uitricht, is dat we van het net gewijde plekje af blijven. Met als gevolg dat de jeuk vermindert. Een wonder!

De jeuk van een muggenbult ontstaat doordat het dier bij de steek haar spuug achterlaat. Dat speeksel bevat zo’n twintig eiwitten die onder meer de bloedstolling tegengaan en de bloedvaatjes verwijden. Alles om de tap open te houden, vanuit de mug gezien.

Alleen denkt die tap daar anders over. Is de mug eenmaal weg, dan valt het immuunsysteem de lichaamsvreemde eiwitten aan. Met als gevolg een slagveld van antistoffen, afweercellen, doorgeknipte eiwitten en gesloopte cellen dat zich aan de buitenwereld openbaart als een jeukende rode bult.

Hoe heftig dat toeslaat, verschilt per persoon, per mug en per situatie. Als vuistregel geldt: hoe minder goed het immuunsysteem en de mug elkaar herkennen, des te heviger de strijd. Daarom hebben kinderen vaak meer last van muggenbulten en geven ‘vreemde’ muggen op vakantie vaak meer jeuk.

Eraan gaan zitten? Dat kan de allergene stoffen uitsmeren, de huid beschadigen en kleine bacteriële infecties opwekken: wordt de jeuk alleen maar erger van.

Zeven: honing trouwens ook niet

Honing, havermout, ui, tandpasta, tijm, bakpoeder, basilicum, knoflook, kamille: talloos zijn de middeltjes waarvan men zegt dat ze helpen tegen muggenbulten. Maar als die middeltjes iets met elkaar gemeen hebben, is het dat deugdelijk bewijs voor hun werkzaamheid ontbreekt. De verzachting die u voelt, is eerder een combinatie van het placebo-effect en dat u even van uw net ingesmeerde plekje afblijft. Of de verkoelende werking van het vochtig maken van de muggenbult speelt mee: koeling vernauwt de bloedvaten en dempt de pijnprikkel, waardoor de jeuk even wat vermindert.

Enig bewijs is er wél dat antihistaminica (‘anti-allergiemiddelen’) wat helpen. Bij tests waarbij dappere vrijwilligers zich lieten prikken door muggen, blijken onder meer cetirizine, loratidine, ebastine, levoceritizine en dimetindeen bulten te verkleinen en jeuk te verminderen. Maar omdat de onderzoeken klein zijn, is het bewijs nog wel ‘gebrekkig’, aldus een weging van al het beschikbare onderzoek in vakblad Drug and Therapeutics Bulletin.

Een stuk onzekerder is de werking van paracetamol en ibuprofen, lokale corticosteroïden (hormoonzalf), lidocaïne en crotamiton, constateert diezelfde studie. Twee grote onderzoeken naar homeopathische middelen, waaronder de gel Prrrikweg, wezen intussen geen enkel verschil uit met een nepbehandeling.

Daar zit u dan, met uw jeukende bult en een tafel vol huis-tuin-en-keukenmiddeltjes. Appelazijn? Helpt iets bij kwallenbeten, maar hard bewijs bij muggenbulten ontbreekt. Toverhazelaar, citroenmelisse? Kan jeuk iets verzachten, maar hooguit tijdelijk, en goed onderzocht is het nooit.

Eén troost: na een paar dagen verdwijnt de bult vanzelf, en is het leed geleden – als u zichzelf tenminste niet heeft opengekrabd.

Acht: molestusmug goed, tijgermug slecht

In het zomernieuws is het − komt-ie − vaste prik. De tijgermug is gesignaleerd! Vorig jaar waren er liefst tien uitbraakjes, dit jaar is het Zuidoost-Aziatische insect in onder meer Gelderland en Zuid-Holland al op zo veel plaatsen gezien dat experts onderhand spreken van een blijvertje.

Eitjes van de tijgermug komen doorgaans mee met geluksbamboe of met oude autobanden uit Zuid-Europa, waar het dier inmiddels vaste poot aan de grond heeft gekregen. De mug legt haar eitjes in het plasje water in de banden die buiten worden opgeslagen, en als de banden naar Nederland komen voor verwerking tot rubbergranulaat, komen de eitjes uit.

Ongevaarlijk ergens, want de muggen die uit het ei komen zijn ziektevrij. Maar er zal maar net iemand ons land bezoeken met westnijlvirus, chikungunya of knokkelkoorts in het bloed: de mug kan de ziekte dan doorgeven van mens tot mens. Zo ging het in 2013 in Portugal: kregen opeens tweeduizend mensen knokkelkoorts.

Afgezien daarvan: de molestusmug is overwegend actief in de namiddag en de vroege avond, de tijgermug steekt de hele dag door. Dat alleen al is reden om het dier te haten.

Negen: een terugkeer van malaria is niet zo waarschijnlijk

De tijgermug is niet alleen. Ook de Amerikaanse rotspoelmug, de Aziatische bosmug en de gelekoortsmug duiken regelmatig op in Nederland. Spelen met vuur, want het kan snel gaan: in de VS verspreidde het westnijlvirus zich in nog geen twintig jaar over alle staten, en het zikavirus vestigde zich in twee jaar tijd in zeventig landen.

Aan de andere kant: weinig mensen weten dat ons land liefst twee inheemse malariamuggen telt, de loodgrijze Anopheles plumbeus en de op brak water levende Anopheles atroparvus. Toch acht het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) een grootschalige terugkeer van malaria in onze contreien onwaarschijnlijk: de muggen zijn met te weinig, en de gezondheidszorg is hier te goed op orde.

Wat onverlet laat dat de mug met ongeveer driekwart miljoen doden per jaar het dodelijkste dier op aarde is. De vliegende injectienaald die malaria, gele koorts, knokkelkoorts en tal van andere ziektes doorgeeft.

Nooit goed als zo’n wezen, per autoband of meeliftend met het verzachtende klimaat, onze kant op komt.