Hoe wordt getornd aan het idee dat wij het enige intelligente, zelfbewuste dier zijn dat hier rondloopt

Tweewekelijks de nieuwsbrief van onze journaliste Barbara Debusschere in uw mailbox? Ontvang hem hier.

Dag lezer,

Uw kerstboom is mogelijk veel minder een passief stuk seizoensdecoratie dan u denkt. Is hij niet van plastic en heeft hij nog zijn wortels, dan is de kans volgens wetenschapsfilosoof Paco Calvo niet gering dat de feestboom een bepaalde vorm van intelligentie en zelfs bewustzijn heeft. Calvo onderzoekt plantenintelligentie aan de Universiteit van Murcia. Hij toont onder andere aan hoe planten net zoals de mens in slaap vallen wanneer je ze dezelfde verdovingsmiddelen geeft, hoe ze ‘plannen’ in welke richting ze best groeien en hoe ze via chemische stoffen met elkaar en andere soorten communiceren. Zo geven door rupsen aangevreten tomatenplanten stoffen af die de rupsen tot kannibalisme aanzetten.

Dat klinkt slim, al zijn andere wetenschappers het er niet mee eens dat dat ook tekenen van ‘intelligentie’ zijn. Maar Calvo pleit er vooral voor om de begrippen ‘intelligentie’ en ‘zelfbewustzijn’ niet te blijven te reduceren tot hoe we dat bij de mens zien. Daar heeft hij een punt. Want ook bij dieren is al gebleken dat ze slimmer en zelfbewuster zijn dan wij aanvankelijk dachten. National Geographic zet daarom het innerlijke leven van dieren zelfs op de cover. Een paar soorten, waaronder bepaalde primaten en dolfijnen maar ook reuzenroggen en duiven, doorstonden ook al de befaamde ‘spiegeltest’. Dieren die reageren op een verfvlek of andere markering op hun lichaam die ze in hun spiegelbeeld zien, hebben volgens die test zelfbewustzijn. Recent ondergingen ook pinguïns de test maar die resultaten vindt niet iedereen overtuigend genoeg.

Via dit soort onderzoek, of het nu gaat over planten-IQ of zelfbewuste dieren, wordt getornd aan het negentiende eeuwse idee dat wij het enige intelligente, zelfbewuste dier zijn dat hier rondloopt. Als kind hebt u vast gehoord dat dat zo is omdat wij zo’n grote hersenen hebben. Maar de soort met de grootste hersenen in verhouding tot het totale lichaamsgewicht is niet homo sapiens maar Brachymyrmex, een mier. Meer nog dan planten zijn mieren een levensvorm waar we geen acht op slaan, maar die ondertussen met allerlei ingenieuze dingen bezig zijn.

Maar geen zorgen voor wie wat ongemakkelijk wordt van kennis die de fabelachtigheid van de mens een beetje relativeert: wij blijven zelf, tenminste als soort, behoorlijk wonderlijke prestaties neerzetten. Zo heeft de James Webb ruimtetelescoop nu ook de atmosfeer in kaart gebracht van een planeet die op 700 lichtjaar van hier rond een andere ster dan de zon draait.

Andere wetenschappers hebben een extreem krachtige kosmische flits waargenomen die de huidige ideeën over hoe die gammastralen in elkaar steken op hun kop zetten.

Niet alleen raadsels ver weg in het heelal maar ook in het verre verleden weten onderzoekers almaar beter te onthullen. DNA van zoogdieren dat op Groenland is ontdekt en maar liefst twee miljoen jaar oud is, vertelt ons bijvoorbeeld hoe er daar in het hoge noorden een verloren wereld heeft bestaan waar onder andere tot nu toe ongekende mammoetachtigen bij hoorden.

En de Belgische topwetenschapper Angelique Corthals (Yale University) wist via DNA dan weer te onthullen hoe de befaamde farao Toetanchamon malaria had en overleed aan een val. “Toen hij stierf, moet hij ook enorm veel pijn gehad hebben. Dat maakte het analyseren van de resultaten best emotioneel. Het maakt niet uit hoeveel geld je hebt, of dat je als halfgod wordt beschouwd, je kan nog steeds gruwelijk afzien”, zo geeft ze mee. Om de manke man te begeleiden in het hiernamaals gaven zijn onderdanen hem dan maar 130 versierde wandelstokken mee.

Ook anno 2022 hier bij ons zoeken we naar de meest betekenisvolle manier om een geliefde, vriend of familielid die overlijdt te eren. Voor steeds meer mensen blijkt dat een bos te zijn. Milieuorganisatie BOS+ ziet hoe steeds meer mensen een bos planten voor een overleden dierbare. Want dat is pas een ‘duurzame en betekenisvolle manier om de herinnering aan een verloren partner, vriend of familielid levend te houden’, zo stelt de organisatie.

Wij levenden vinden ook steeds vaker troost, energie en geluk in de bossen. Toch blijft de wereld bos vellen. Tussen 1990 en 2020 is in totaal voor een gebied groter dan Europa aan bos gekapt. Zelfs wie geen bomenknuffelaar is of wie niet, zoals velen, sinds pandemie besmet is geraakt met de boswandelingen-microbe, heeft daar nadeel bij. Want bomen halen gratis CO2 uit de atmosfeer.

Daarom is het goed nieuws dat Europa een bossenwet goedkeurt. Die eist dat we in Europa geen ‘ontbossingskoffie’ meer drinken: bedrijven die hier koffie en nog een hele resem andere producten verkopen, moeten kunnen aantonen dat daar geen bomen voor zijn geveld. Het gaat onder andere ook om chocolade, rundvlees, palmolie, soja maar ook papier en meubels.

Het radicale bos-besluit is een opsteker voor de VN-natuurtop in Montréal. Ja, alweer een ‘VN-top’ met duizenden ambtenaren uit bijna 200 landen. De scepsis over die formule mag dan wel groot zijn, als de wereld niet op de een of andere manier overeenkomt de vernieling van de natuur tegen te gaan, halen we binnenkort niet alleen geen troost en plezier meer uit bossen maar komt er geen water meer uit de kraan en geen voedsel meer van het land. En verliezen we onze grootste bondgenoot in de strijd tegen de opwarming van de aarde: bossen, wetlands en oceanen hebben de afgelopen tien jaar ruim de helft van alle menselijke emissies opgenomen.

Natuurbehoud gaat met andere woorden al lang niet meer alleen over voorkomen dat pakweg de raadselachtige sneeuwluipaard uitsterft. Het gaat ook over ons eigen hachje en dat van onze nakomelingen redden.

Dat dat niet aan het lukken is, is een understatement. Hier en daar leeft een soort op, maar globaal gezien gaat het steeds slechter met de natuur. Een kwart van alle planten en diersoorten, samen meer dan een miljoen, dreigen deze eeuw te verdwijnen. Ondertussen blijkt trouwens de stelling dat meer CO2 in de atmosfeer alvast méér groen zou opleveren omdat CO2 nu eenmaal voedsel is voor planten ook niet te kloppen. De aarde wordt niet groener maar bruiner.

VN-secretaris-generaal António Guterres drenkte zijn striemende speech op de VN-natuur ook in bruine tinten. “De mensheid is de natuur als een toilet aan het gebruiken”, aldus de Portugees. “Tegen 2030 zal ons dat jaarlijks drie biljoen dollar kosten door jobs die verloren gaan, honger, ziekte en sterfte.”

Of dat wereldleiders voldoende overtuigt om een geloofwaardige New Deal for Nature onder de kerstboom te leggen zullen we binnen een week weten.

Zuurstofrijke groeten,

De wetenschapsredactie