Hoe de Hongerwinter, die 70 jaar geleden eindigde, nog altijd de Nederlandse genen beïnvloedt

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog kondigde de Nederlandse regering een algemene spoorstaking af. Een staking, zo werd gehoopt, zou het vervoer van de nazitroepen verhinderen, wat de geallieerden zou helpen.

De geallieerde luchtlandingsoperatie nabij Arnhem mislukte echter, en de nazi's straften Nederland door de voedseltoevoer te blokkeren. Dat was een van de voornaamste oorzaken van de grote voedselschaarste die er van 1944 tot 1945 heerste in het westen van Nederland. Toen Nederland in mei 1945 bevrijd werd, waren meer dan 20.000 mensen gestorven van honger.

Obesitas en diabetes

Uit onderzoek is nadien gebleken dat zwangere vrouwen tijdens de Nederlandse Hongerwinter zeer kwetsbaar waren. De baby's die toen geboren werden, ondervonden hun hele verdere leven de gevolgen van de hongersnood.

Toen de kinderen volwassen werden, bleken ze enkele kilo's zwaarder dan gemiddeld. Op hogere leeftijd hadden ze een hoger niveau van triglyceriden (vetten) en 'slechte' cholesterol (LDL) in het bloed. Ook liepen ze meer risico op aandoeningen als obesitas, diabetes en schizofrenie.

En nu, 73 jaar later, blijken al die risico's een meetbare tol geëist te hebben. Dat blijkt uit een studie van L.H. Lumey, epidemioloog aan Columbia University. In 2013 bestudeerde hij de sterftecijfers van honderdduizenden Nederlanders die geboren werden in de jaren 40. Wie tijdens de hongersnood geboren werd, bleek 10 procent meer risico te lopen om vroegtijdig te sterven.

Stille genen

Hoe dat komt, is een vraag die wetenschappers al jaren bezig houdt. Geneticus Bas Heijmans van de universiteit van Leiden heeft nu, samen met dr. Lumey, een mogelijk antwoord gepubliceerd in het vakblad Science Advances. Hun studie, waarover The New York Times bericht, suggereert dat de Nederlandse Hongerwinter bepaalde genen bij ongeboren kinderen het zwijgen heeft opgelegd, en dat die genen nadien nooit meer actief geworden zijn.

Alle cellen in het lichaam delen dezelfde genen, maar in de verschillende cellen zijn verschillende genen actief. Welke genen dat zijn, staat al grotendeels vast voor de geboorte.

Wetenschappers hebben echter ontdekt dat latere gebeurtenissen, zoals blootstelling aan een virus, ertoe kunnen leiden dat stille genen actief kunnen worden, of omgekeerd. Veel onderzoekers hebben gespeculeerd dat de omstandigheden voor de geboorte daar een rol bij kunnen spelen. Maar het is moeilijk om dat idee te testen.

Methylgroepen

De Nederlandse Hongerwinter biedt daartoe een unieke kans, beseften Heijmans en Lumey. In de jaren 90 namen ze bloedstalen van duizenden proefpersonen op middelbare leeftijd, en van hun broers en zussen, die geboren waren voor of na de hongersnood.

Meer dan tien jaar later konden ze gebruikmaken van krachtige nieuwe technologie om methylgroepen te detecteren in de bloedcellen. Dat zijn functionele groepen in het bloed, die zorgen voor het onderhoud en de reparatie van het DNA. Ze zochten daarbij specifiek naar methylgroepen die veel voorkwamen bij de hongersnoodbaby's, maar niet bij hun broers en zussen.

Daarna keken ze naar de gezondheid van de proefpersonen. Ze sorteerden de mensen bijvoorbeeld op basis van hun BMI, en zochten naar veelvoorkomende methylgroepen bij mensen met overgewicht. Tot slot vergeleken ze de resultaten en stelden de onderzoekers vast dat enkele methylgroepen gelinkt konden worden aan zowel de hongersnood en de gezondheidstoestand op latere leeftijd.

Energie verbranden

Lumey en zijn collega's stellen dat deze methylgroepen de manier verstoren waarop cellen normaal gebruikmaken van genen. Een van de ontdekte methylgroepen kan het gen PIM3 bijvoorbeeld het zwijgen opleggen, dat een rol speelt bij het verbranden van energie.

Verder onderzoek is nu nodig om de theorie te staven. Als het mysterie van de Nederlandse Hongerwinter opgelost kan worden, biedt dat mogelijk ook antwoorden op de vraag hoe andere soorten stress de gezondheid van een persoon kunnen bepalen nog voor hij geboren is.