‘Het immuunsysteem van vrouwen slaat vaker op hol, maar beschikt over het beste gereedschap’

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie zijn zo’n 60 procent van alle dodelijke coronaslachtoffers mannen. Hoe komt het dat vrouwen beter bestand zijn tegen een plotse pandemie? En waarom worden ze überhaupt ouder dan mannen? Met zijn nieuwste boek Het sterke geslacht onder de arm dient de Amerikaanse arts en onderzoeker Sharon Moalem (43) ons van antwoord. ‘Mannen maken keuzes die tot een vroegere dood leiden, is het idee. Maar dat is niet het hele verhaal.’

Corona houdt Sharon Moalem al een tijdje in Tbilisi, de hoofdstad van Georgië. Terug naar de VS kan de Amerikaanse arts en bioloog niet. Hij blijft er nuchter onder. Zijn onderzoek loopt gewoon door: ‘Ik heb hier een laboratorium, ik verveel me niet.’ En de moderne techniek stelt hem in staat toch geregeld een interview te geven, een tv-optreden te doen of een webinar te presenteren over zijn nieuwe boek, net ook in het Nederlands verschenen onder de titel Het sterke geslacht – een uitleg voor de genetische superioriteit van vrouwen. Daarin betoogt hij dat mannen doorgaans weliswaar meer spierkracht hebben, maar dat, als het op uithoudingsvermogen aankomt, vrouwen aan het langste eind trekken. Hongersnoden, pandemieën, ziekten: vrouwen overleven vaker dan mannen, ze zijn beter bestand tegen zware tijden.

Het klinkt cynisch, maar Moalem beaamt: zijn boek, geschreven vóór de coronacrisis uitbrak, komt op een ‘passend’ moment. Pijnlijk genoeg lijken de ontwikkelingen rond Covid-19 zijn theorie te bevestigen: hoewel veel nog onduidelijk is over dit specifieke virus, wijzen cijfers uit verschillende delen van de wereld (China, Italië, Zweden, de VS) erop dat ook bij deze pandemie meer mannen sterven dan vrouwen. Onderzoekers staan nog maar aan het begin van een verklaring, maar volgens Moalem moet ook gekeken worden naar biologische verschillen tussen mannen en vrouwen.

STOERE BABY’S

Vrouwen leven langer dan mannen. Statistische gegevens die dat laten zien, gaan al zo’n 350 jaar terug. Er worden weliswaar meer jongetjes dan meisjes geboren, maar zo rond het 40ste levensjaar zijn de aantallen gelijk. Daarna haken mannen steeds verder af. 80 procent van de mensen boven de 100 jaar is vrouw.

Sharon Moalem: “Om dat verschil te verklaren, wordt doorgaans gewezen op gedrag: mannen drinken en roken meer, gaan in het leger, hebben fysiek zwaardere beroepen, gaan te laat naar de dokter. Mannen maken keuzes die tot een vroegere dood leiden, is het idee. Die reactie was er ook meteen bij het coronavirus: mannen roken meer. Ik begrijp die manier van denken, zo heb ik het ook geleerd tijdens mijn studie geneeskunde.”

Ervaringen met vroeggeboren baby’s zorgden jaren terug echter voor de eerste twijfels. Van ervaren verpleegkundigen kreeg Moalem te horen dat de jongetjes het vaak moeilijker hadden dan de meisjes. Dat stelde hij zelf ook vast. Maar gedrag kon, zo vroeg in het leven, moeilijk een factor zijn: ‘te stoer om een arts te bezoeken’ is er in dat stadium nog niet bij.

Moalem: “Gedrag – waarbij natuurlijk ook verwachtingen over hoe mannen en vrouwen zich horen te gedragen een rol spelen – is een heel belangrijk deel van het verhaal, maar niet het héle verhaal. We moeten ook sekseverschillen in ogenschouw nemen. De meeste mensen hebben 46 chromosomen, waarvan twee geslachtschromosomen.”

Er zijn variaties, maar een vrouw heeft doorgaans twee X-chromosomen, één geërfd van de moeder, één van de vader. Een man heeft een X, van de moeder, en een Y, van de vader. X en Y verschillen nogal. Het X-chromosoom is de genetische krachtcentrale: het bevat zo’n duizend genen, die onder meer een rol spelen bij het aanleggen en onderhouden van de hersenen en het immuunsysteem. De Y is veel kleiner en heeft zo’n 70 genen, waarvan de meesten betrokken zijn bij de productie van sperma. Volgens Moalem hebben we lang te weinig aandacht besteed aan de betekenis van het extra X-chromosoom.

Tijdens de vroege ontwikkeling van het vrouwelijke embryo wordt in elke cel één van de twee X-chromosomen willekeurig geïnactiveerd. Geruime tijd werd aangenomen dat het tot zwijgen gebrachte X-chromosoom verder geen rol meer speelde. Inmiddels wordt duidelijker dat ongeveer een vijfde van de genen op het inactieve X-chromosoom tóch actief blijft: de inactieve X kan de cel nog steeds helpen te overleven wanneer dat nodig is. Dat zou, suggereren ook andere onderzoekers voorzichtig, één van de verklarende factoren kunnen zijn waarom vrouwen betere overlevingskansen hebben bij een besmetting met Covid-19.

Moalem: “Vrouwelijke cellen hebben opties. Ze werken samen, wisselen informatie uit en kunnen genen gebruiken van dat X-chromosoom dat het beste gereedschap biedt voor een bepaalde situatie. Ik heb die mogelijkheid niet. Al mijn cellen moeten het doen met de informatie van dat éne X-chromosoom. Ik heb daarin geen keus. Al mijn cellen zijn elkaars klonen. Vrouwelijke cellen vormen een mozaïek.”

Neem kleurenblindheid: die treft veel meer mannen dan vrouwen. De genetische informatie voor zicht ligt op het X-chromosoom. Is daar iets mis mee bij een man, dan is hij kleurenblind. Bij vrouwen zouden op beide X-chromosomen defecte genen moeten zitten, dus doet kleurenblindheid zich bij hen aanmerkelijk minder voor. Sterker nog: ze kunnen soms veel meer kleuren zien. Zo’n 5 tot 15 procent van de vrouwen ziet 100 miljoen kleuren. Een man haalt maximaal 1 miljoen.

Moalem: “Omdat er op die twee X-chromosomen zoveel genen liggen, heeft een vrouwenlichaam de keuze tussen verschillende blauwdrukken om cellen aan te maken en te renoveren. Een aantal van die genen is bovendien essentieel om te overleven.”

Daarom zijn vrouwen vaak beter bestand tegen bijvoorbeeld de ellende van een pandemie. Hun immuunsysteem verzet zich doorgaans feller tegen een vijand van buitenaf dan dat van mannen. Dat heeft wel een keerzijde: auto-immuunziektes, zoals lupus, komen bij vrouwen vaker voor.

Moalem: “Hun immuunsysteem slaat vaker op hol. Tegelijkertijd zie je dat als mannen en vrouwen dezelfde auto-immuunziekte hebben, zoals MS, het bij mannen vaak ernstiger is. Waarom? Omdat zij maar één celtype hebben om op de schade te reageren.”

LUIE MANNEN

Toch is het idee van de man als het sterke(re) geslacht hardnekkig.

Moalem: “Ik heb ook mijn eigen vooroordelen onder ogen moeten zien. Waarom gebruiken we zoveel meer mannen dan vrouwen bij het testen van nieuwe medicijnen? Het antwoord luidt nog steeds geregeld: omdat mannen sterker zijn, die kunnen er beter tegen.”

Jammer genoeg schaadt dat uitgangspunt vrouwen juist, zoals bijvoorbeeld het geval is bij vaccins. Het immuunsysteem van vrouwen is vaak sterker. Dat van mannen is luier, aldus Moalem, het heeft even tijd nodig ‘om van de bank af te komen’. Bij mannen is daarom een hogere dosis nodig om een reactie uit te lokken. Maar de doses worden niet aangepast voor vrouwen, waardoor zij vaker last hebben van bijwerkingen.

Moalem: “Tijdens mijn opleiding werd dan gesuggereerd dat vrouwen sneller klagen. Al werd het wat netter geformuleerd. Vrouwen zijn uitgesprokener, heette het dan, durven eerder te zeggen dat ze zich niet goed voelen. Maar de werkelijkheid is dat vrouwen vaak een te hoge dosis van een medicijn krijgen, of misschien zelfs iets wat helemaal niet geschikt voor ze is.”

LEREN KALMEREN

Moalems boek roept tot nu toe gemengde reacties op. ‘Een krachtige remedie tegen de mythe van vrouwen als ‘het zwakke geslacht’’, oordeelde een (vrouwelijke) recensent. Maar er is ook wrevel: een (mannelijke) criticus noemt het boek ‘levendig en goed geschreven’ met ‘argumenten die van belang zouden kunnen zijn in de huidige coronacrisis,’ maar stoort zich aan de competitieve termen die Moalem gebruikt. Laten we het over sekseverschillen hebben, vindt hij, niet over welk geslacht het beter of slechter doet.

Moalem kan er tot op zekere hoogte wel om lachen.

Moalem: “Het gaat hier niet om morele oordelen, het gaat erom dat medisch onderzoek op een andere leest geschoeid moet worden. (Stellig) Plechtige intentieverklaringen om meer vrouwen te betrekken bij onderzoek naar medicijnen en behandelmethoden zijn niet genoeg. Onderzoekers moeten bewust en consequent vrouwelijke cellen en dieren bij onderzoek betrekken. Het is te laat als vrouwen pas in beeld komen wanneer dat verplicht is: als op mensen wordt getest.

“Iedere cel heeft een sekse. Als je je dat realiseert, en beseft hoe dat het gedrag van cellen beïnvloedt, heeft dat gevolgen voor hoe we gezondheidszorg benaderen. We moeten accepteren dat er verschillen bestaan. Die bestuderen biedt de kans om nieuwe behandelingen te ontwikkelen die beide geslachten kunnen helpen. Als het immuunsysteem van mannen niet zo sterk is, hoe kunnen we hun cellen dan leren zich meer als vrouwelijke cellen te gedragen? En hoe kunnen we de cellen van vrouwen aansporen zich te ontspannen, te kalmeren, en meer als luiere mannencellen te werk te gaan op het moment dat ze zichzelf te lijf gaan? Als we geen rekening houden met verschillen tussen mannen en vrouwen, doen we hen allemaal tekort.”

Sharon Moalem, Het sterke geslacht – een uitleg voor de genetische superioriteit van vrouwen, uitgeverij Spectrum