Als we onze kinderen nu goed insmeren, zien we de gevolgen pas binnen 20 tot 50 jaar

Genieten van de zon kan zalig zijn. Maar niet te vaak, en niet te lang. Melanoom is bij mensen van 30 tot 60 jaar de snelst stijgende vorm van kanker. Maar als iedereen zich goed beschermt, kunnen we de komende vijftig jaar achtduizend levens redden.

Zes jaar geleden ontdekte Paul De Knop (66), voormalig rector van de VUB, een vlek op zijn kuit. “Het jeukte en als ik eraan krabde, begon het te bloeden. Ik heb twee fouten gemaakt in mijn leven: te laat naar de dermatoloog gaan – huidkanker is goed behandelbaar als je er op tijd bij bent – en als kind ben ik te vaak verbrand geweest. Maar toen bestond factor 50 of 100 nog niet. Er was weinig kennis en weinig protectie. Het gevolg was dat ik een melanoom (kwaad­aar­dig bind­weef­sel­ge­zwel, red.) kreeg.”

De cellen zaaiden uit naar de rest van zijn lichaam, maar dankzij verschillende therapieën genas de oud-rector. Tot er afgelopen januari een hersentumor bij hem werd vastgesteld, zo groot als een pingpongbal.

De Knop: “Het bleek een uitzaaiing van het melanoom, van huidkanker dus. De hersentumor werd bestraald, maar er was nog altijd een vlekje te zien. Dat is radiologisch behandeld en wordt nu verondersteld onder controle te zijn. Maar het is allemaal begonnen met dat melanoom.”

Men veronderstelt met een vrij grote zekerheid dat melanoomkanker ontstaat in de periode als kind, stelt De Knop. “Ik speelde voetbal, studeerde in de tuin en legde mijn examens vervroegd af om in Spanje zeilles te geven aan kinderen. Dan zat ik zes weken op een zeilboot. Er was weinig bescherming.”

Nu draagt hij buiten een lange broek die uv-stralen tegenhoudt, een hemd met lange mouwen, een olifantenpet en een zonnebril en gaat hij nooit de deur uit zonder een dikke laag factor 50 op zijn vel. “Als ik zwem, doe ik dat volledig aangekleed en als mijn familie buiten eet, zit ik binnen. Ik ben al twee keer door de politie aangehouden omdat ik mijn gezicht bedekte en de buurt had gebeld dat er een verdacht individu rondliep. Makkelijk is het dus niet altijd, maar op deze manier is het wel leefbaar.”

In 2018 – recentere cijfers zijn nog niet bekend –waren er 44.000 nieuwe diagnoses van huidkanker in België. Het aantal patiënten dat zal aankloppen bij de zorg zal tegen 2030 met 77 procent stijgen. Een op de vijf Belgen krijgt huidkanker voor de leeftijd van 75.

De stijging zette zich in na de Tweede Wereldoorlog, en is sindsdien niet meer gestopt, weet Lieve Brochez, dermatoloog aan het UZ Gent.

Vroeger was een witte huid een teken van adel. Vrouwen bleven in de zomer angstvallig onder hun parasol, degenen met een gebruinde huid waren de landbouwers die buiten moesten werken. Anno 2021 worden benen als melkflessen niet bepaald als het summum van elegantie gezien. En hechten veel mensen juist belang aan een ‘gezond’ zomers kleurtje.

“Het risico op huidkanker neemt toe met het ouder worden, ook al is de huidkanker een kanker die op vrij jonge leeftijd kan ontstaan”, legt Brochez uit. “Zo behoort melanoom bij de drie meest vastgestelde kankers in de leeftijdsgroep van 18 tot 40 jaar. Anderzijds is de toename van huidkankers ook te verklaren door een generatie-effect. Pas in de jaren 80 kwamen de eerste studies uit omtrent het verband tussen zon en huidkanker. De generaties die geboren zijn voor de jaren 80 zijn in hun kindertijd nooit zo goed beschermd geweest als de kinderen nu. Deze generaties bestaan uit veertigers of ouder, met een hogere kans op huidkanker.”

Voorts is het aantal uren zon in ons leven sterk toegenomen, onder andere door het enorme aanbod goedkope reizen naar zuiderse oorden. We gaan vaker en verder op reis, naar streken waar de uv-index hoger is dan in België.

En dan zijn er nog de zonnebanken.

Die kwamen op in de jaren 70, maar werden vooral populair in de jaren 90. “Daar zien we nu de gevolgen van”, zegt Brigitte Boonen, expert huidkankerpreventie bij Stichting tegen Kanker. “We waren ons niet bewust van de gevaren, terwijl nu blijkt dat de zonnebank wel degelijk schadelijk is, vooral als je jonger bent dan 35. Onderzoek wijst uit dat mensen die voor hun 35ste onder de zonnebank gaan, een grotere kans op huidkanker hebben dan mensen die dat op latere leeftijd doen.”

Nog meer onderzoek: uit een studie van de UGent en Stichting tegen Kanker blijkt dat we in vijftig jaar maar liefst 8.000 doden door huidkanker kunnen voorkomen als iedereen zich goed zou beschermen. “Ik schrok ervan”, zegt Lieve Brochez, “dat je door zo’n eenvoudige actie zo veel levens kan redden.”

Die bescherming houdt ook in dat je niet onder de zonnebank gaat. “De campagnes van de afgelopen jaren over het gevaar van zonnebanken hebben zeker effect gehad, maar zolang ze bestaan, zal er gebruik van worden gemaakt,” zegt Brochez. “En niet iedereen staat stil bij de gevolgen op lange termijn. Ik kan me voorstellen dat jongeren niet bezig zijn met de effecten van huidkankers die twintig of dertig jaar later optreden. Dat lijkt ver van hun bed.”

Ook Brochez wijst op de gevaren van de zonnebank: “In IJsland hebben ze zelfs een piek aan melanomen gehad bij jonge mensen. Dat werd gecorreleerd aan een intensief gebruik van de zonnebank.”

Behalve ons veranderende gedrag heeft het stijgende aantal huidkankers ook te maken met de vergrijzing. We hebben meer kans op huidkanker naarmate we ouder worden. En daarin zit juist de belangrijkste boodschap, weet Brochez: “Als we de kinderen nú goed beschermen, zullen we de gevolgen daarvan pas over twintig tot vijftig jaar merken.

“Het aantal huidkankers dat we vandaag zien, is een effect van de minder goede bescherming van de afgelopen dertig tot vijftig jaar.”

Je eerste tien levensjaren zijn enorm belangrijk voor het leggen van initiële schade naar huidkanker toe, meer specifiek naar melanomen. “Dat wil niet zeggen dat zonprotectie ná die eerste tien jaar niet belangrijk is, maar wat er in die eerste levensjaren gebeurt, is van groot belang.”

Verschillende huidtypes

Hoeveel zon je huid aankan, hangt af van je huidtype. Huidkanker komt dan ook vooral voor in streken waar meer lichte huidtypes wonen: Noord-Amerika, Australië, Nieuw-Zeeland – daar is het nog veel erger dan bij ons – de Scandinavische landen en Midden-Europa, waaronder België. In landen als Spanje en Portugal is er minder sprake van huidkanker en in Afrikaanse landen al helemaal niet. Hoe donkerder je huidkleur, hoe minder kans op huidkanker gerelateerd aan de zon of de zonnebank. Er zijn natuurlijk types huidkanker die erfelijk zijn en niets met uv-straling te maken hebben, maar naar schatting zou 70 tot 95 procent van de huidkankers vermijdbaar zijn door uv-bescherming.

Binnen de lichte of donkerder huidtypes spelen er nog heel wat andere individuele verschillen. Daarom is het moeilijk een berekening te maken over hoelang een bepaald huidtype in de zon kan zitten, weet Brigitte Boonen: “Wij zeggen altijd dat je zelf wel merkt hoelang je in de zon kunt zitten voor je verbrandt. De echt lichte huidtypes – rood haar, sproeten – die nooit bruin worden, hebben geen pigment. Zij zouden in principe maximaal een half uur per dag in de zon mogen zitten. Aan de andere kant heb je de zon ook nodig voor de aanmaak van vitamine D, maar die kun je evengoed buiten de piekuren van uv opdoen – voor 12 uur en na 16 uur en ook op een meer bewolkte dag. Het is altijd een dubbele boodschap die we meegeven: je moet naar buiten kunnen gaan om te ontspannen en te sporten, tegelijk blijf je best zoveel mogelijk uit de zon.”

Schaduw is het belangrijkst, benadrukt Boonen: “Ook als je je goed insmeert, is het beter om de zon af te wisselen met schaduw. Te veel uren in de zon betekent nu eenmaal te veel blootstelling. Heb je een licht huidtype, dan ondervind je daar zeker de gevolgen van.”

Daarnaast is kleding een belangrijke beschermingsfactor. Een hoofddeksel en liefst ook een zonnebril. Niet alleen ter bescherming van de zon boven je, ook van omgevingsstraling. Onder meer van water en reflecterende oppervlakken. Minder bekend is dat ook zand heel wat omgevingsstraling geeft. Ga je naar een recreatiegebied, dan kies je dus beter voor gras dan voor een strand. Blijf je ’s middags tussen 12 en 4 uit de zon, dan kun je al zo’n 50 procent van de blootstelling per dag vermijden.

“Mensen vragen soms hoe ze veilig kunnen bruinen”, zegt Brigitte Boonen. “Het antwoord is dat dit niet kan, veilig zonnen bestaat niet. Want vanaf het moment dat je bruint, beschadig je je huid. Het is een reactie, je maakt pigment aan ter bescherming, maar eigenlijk is dat een vrij lage bescherming. Je huid herstelt zich wel weer, maar dat neemt af naarmate je meer beschadiging oploopt. Sowieso blijf je altijd met beschadigde cellen zitten. Op zeker moment kunnen die muteren en als dat proces verdergaat, komt er kanker van.”

Vroeger werd de raad gegeven om je te beschermen vanaf uv-index 3, weet Boonen. In België zitten we daar in de winter en op bewolkte dagen onder. Maar nu er meer onderzoek bekend is, wordt lichte huidtypes aangeraden om je ook tijdens een lagere uv-index te beschermen. “Eigenlijk zou je je ’s morgens moeten insmeren zoals je je tanden poetst. Als een vaste gewoonte. Bij kinderen zou je dat ook moeten doen.”

Het aanbod aan zonnecrèmes is enorm. En dan heb je nog de factor. Meestal wordt 50 als ‘veilig’ beschouwd. Volgens Boonen heeft de factor zeker belang, maar niet exponentieel. Zo beschermt factor 60 niet dubbel zoveel als factor 30, dat scheelt maar een paar procent. “Het probleem met zonnecrèmes is dat de factor die erop staat er meestal wel inzit, maar alleen geldt als je dezelfde hoeveelheid smeert als in het labo tijdens de testen. En dat is een enorme hoeveelheid: twee kubieke centimeter per vierkante centimeter. Reken je dat om, dan zou een gemiddelde persoon in zijn zwembroek per keer bijna 50 milliliter moeten smeren. Terwijl een tube meestal 100 tot 150 milliliter is. Als je dan om de twee uur smeert, zoals eigenlijk zou moeten, dan smeer je een tube per dag per persoon. Dat is niet haalbaar.”

In elk geval geven crèmes vanaf factor 30 tot 50 een goede bescherming, zeggen experts.

Zonnecrèmes zijn vaak ook duur. Of we vinden ze te vettig en lastig om te gebruiken. Dus smeren we niet. Of minder dan zou moeten. “Aan de prijs en de beschikbaarheid kun je heel wat doen”, vindt Lieve Brochez. “Zet op bepaalde openbare plaatsen een distributietoestel neer met zonnecrème. Zoals we nu overal ontsmettingsmiddel hebben voor onze handen, kun je dat ook met zonnecrème doen. Gebruik, naast fysieke protectie door kledij, de zonnecrème voor de delen die nog blootstaan aan de zon.”

Zonnecrèmes van een jaar geleden zijn op zich nog wel te gebruiken, al vermindert de werking iets. Dat gebeurt trouwens ook als de zonnecrème heel warm wordt. Wil je zeker zijn, dan neem je best een nieuwe tube, luidt het advies van Brigitte Boonen.

De meerderheid van de bevolking heeft een laag risico op huidkanker. Maar juist omdat het om zo veel mensen gaat, ontstaan er toch veel huidkankers. “Mensen met een alarmletsel zouden eerder naar een arts moeten gaan,” zegt Lieve Brochez, “want vaak wachten we te lang. Heb je als volwassene een nieuwe, veranderende of ongewone pigmentvlek, raadpleeg dan je huisarts of een dermatoloog.”

Check-ups

Elisa (36) voelde zes jaar geleden een bultje op de moedervlek op haar rug. Ze wachtte niet en ging naar de dermatoloog: “Toch was ik niet echt ongerust. Ik heb vrij veel moedervlekjes, maar dacht niet meteen aan iets ernstigs. Ik ben geen zonneklopper en zag mezelf niet als risicopatiënt. Maar juist omdat ik veel moedervlekjes heb, ben ik wellicht gevoeliger voor de zon. Hoe dan ook, het bleek toch een melanoom te zijn. Ik werd meteen uitgebreid gescand en hoorde dat zo’n melanoom kan uitzaaien naar andere plekken, naar je hersenen en alle andere organen. Dat was schrikken, ik dacht meteen het ergste. Maar goed, de moedervlek werd weggehaald, volgens de artsen was de kans vrij klein dat de kanker zou terugkomen.

“Tot ze in 2017 tijdens een controle een vergrote klier in mijn oksel zagen. Die is er uiteindelijk uitgehaald en het bleek dan toch om uitzaaiingen van dat oude melanoom te gaan.”

Dus zelfs als een melanoom wordt weggehaald, blijft het nodig om alert te zijn, benadrukt Elisa. “Al zijn er ook veel mensen die daarna nergens meer last van hebben, dat is ook belangrijk om te zeggen. Al mijn okselklieren zijn verwijderd en ik zou nu kankervrij moeten zijn, maar ik ga elke drie maanden op controle omdat het zo onvoorspelbaar blijft.”

Niet ieder vlekje betekent dat je meteen aan de alarmbel moet hangen, maar het is niet onverstandig om je huid ongeveer één keer per maand te checken, vindt Boonen. Net als Lieve Brochez adviseert ze een arts of dermatoloog te raadplegen als een vlek verandert, donkerder of groter wordt.

“Maar panikeren bij elke vlek is niet nodig. Als je gezond bent, hoef je zeker niet elk jaar een dermatoloog te raadplegen, behalve als je een risicopersoon bent, als huidkanker in de familie zit of je al eerder huidkanker hebt gehad.”

Omdat het aantal gevallen van huidkanker per tien jaar verdubbelt, zijn we op een punt beland waar de druk op de zorg vrij zwaar wordt en de wachttijden bij de dermatoloog toenemen. “Vandaar dat we een nationaal actieplan voorbereiden, er moet veel meer aan preventie gebeuren”, concludeert Brigitte Boonen.

Het aantal doden door huidkanker in België blijft stabiel; ongeveer 450 per jaar. Steeds meer kankers worden in stadium 1 ontdekt en dan is de overlevingskans 90 tot 99 procent. Maar in het geval van een melanoom kan het vrij snel uitzaaien; naar de lever, de hersenen... Je kunt dus secundaire kankers krijgen en dan is de overlevingskans veel kleiner.

Wat de schade betreft die je oploopt tijdens je jeugd, wil Boonen toch een kleine nuance aankaarten: “Het is nog niet duidelijk hoeveel van de schade tijdens de jeugd gebeurt. Volgens sommige wetenschappers is dit proportioneel verdeeld en zou 25 procent van de schade in de jeugd ontstaan. Vast staat dat we nog onvoldoende weten over het ontstaan van de verschillende types huidkanker.”

Acht procent van alle kankers bestaat uit melanomen, de meest agressieve vorm van huidkanker. De meeste doden vallen dan ook in deze categorie.

“Eigenlijk is het een anomalie dat wij met ons huidtype de wens hebben om gebruind te zijn”, vindt Boonen. “We zouden van dat idee af moeten stappen, want ons gedrag is totaal niet in verhouding met wat ons lichaam aankan. De verhouding is zoek. Vroeger zat die beter in elkaar, toen gingen de mensen meer gekleed naar het strand en bleven ze vaker uit de zon. Zouden we er niet naar streven om te bruinen, dan was er bijna geen huidkanker.”

“Gedrag verandert langzaam”, weet Boonen, die ook expert in gedragsverandering is. “De kennis is er wel, maar er zijn nog altijd mythes die we in stand houden. De zonnebanksector doet daar ook aan mee. Zoals dat je best kunt voorbruinen voor je op vakantie gaat. Dat klopt niet. Er is een kloof tussen weten en doen, dat geldt ook voor factoren als roken, drinken en te veel eten. Maar er is wel een mentaliteitsverandering aan de gang. Het gaat stap voor stap, maar het is bezig.”

Met dank aan stichtingtegenkanker.be