Ze liep geen meter in Tokio maar ontvluchtte wel het Wit-Russische regime: ‘Oma zei: ‘keer nooit terug naar hier’’

Sprintster Kristina Timanovskaja liep geen meter in Tokio. Toch werd het verhaal van haar ontsnapping uit de klauwen van het Wit-Russische regime en haar vlucht naar Polen een van dé verhalen van de Olympische Spelen. De Morgen sprak exclusief met haar in Warschau.

Dinsdag 3 augustus 2021. Elaine Thompson-Herah verovert in Tokio de gouden medaille op de 200 meter. Haar prestatie is uniek: de Jamaicaanse won, net als in Rio, ook goud op de 100 meter. Toch is die onwaarschijnlijke double niet hét verhaal van die sprint. Een andere atlete uit diezelfde discipline domineert sinds een week de internationale headlines. Zelfs zonder één meter te hebben gelopen, want de Wit-Russische debutante Kristina Timanovskaja (24) haalt in Tokio nooit de reeksen, laat staan de finale van de 200 meter, waarvoor ze tien jaar heeft getraind.

Haar weigering om voor Wit-Rusland uit te komen op de 400 meter, een discipline die de hare niet is, leidt tot het grootste politieke schandaal op de Olympische Spelen van 2021. Timanovskaja wordt onder dwang terug naar haar land gevoerd, maar weet miraculeus te ontsnappen op de luchthaven van Tokio. Vandaag zoekt ze een nieuw leven in het land dat mogelijk haar nieuwe thuisland wordt: Polen.

We kunnen Timanovskaja spreken in Warschau, net nadat ze daar vanuit Tokio is toegekomen. De Poolse overheid neemt de Wit-Russische bedreigingen aan het adres van de sprintster héél ernstig: de gebouwen van de dissidente Belarusian Sport Solidarity Foundation (BSSF), waar Timanovskaja een persconferentie geeft, worden als een hoogrisicodoelwit beveiligd. Voor de deur wemelt het van de politie, in het gebouw zelf lopen bewapende lijfwachten rond.

A-politiek

Kristina Timanovskaja wordt geboren in 1996. Twee jaar eerder is Aleksandr Loekasjenko verkozen als allereerste Wit-Russische president. Meer dan een kwarteeuw later zit de dictator nog altijd op de troon. Timanovskaja groeit op in het oosten van het land, in het stadje Klimavichy, nabij Rusland. Dat is aan het eind van de vorige eeuw een streek die pro-Loekasjenko is – de man is ook in die grensregio geboren en getogen. Maar de politiek gaat geheel voorbij aan Timanovskaja.

“Ik was daar helemaal niet mee bezig”, zo vertelt ze met een zachte stem. “Mijn familie is compleet a-politiek. En ik dacht alleen maar aan sport, sinds mijn jonge jaren al. Ik ben tot exact een week geleden nooit met politiek bezig geweest, mijn man (atleet Arseni Zdanevitsj, CB) evenmin.”

Met politieke dissidentie heeft de sprintster helemaal niet zoveel op, zweert ze. “Ik heb de petitie tegen het geweld van het Loekasjenko-regime na de verkiezingen van augustus 2020 niet eens getekend. Meer dan duizend van mijn collega’s hebben dat wel gedaan. Velen onder hen hebben nadien problemen gekregen. Zij waren er in Tokio niet meer bij. We passen continu zelfcensuur toe. Ik wou me enkel met sport bezig houden, ik wou geen problemen. Maar door een domme fout is dat nu helaas helemaal anders.”

Toch is Timanovskaja nu uitgegroeid tot een symbool van verzet tegen de dictatuur in haar land. Een stil symbool wel. Het valt op hoe ingetogen ze praat – ze is helemaal niet zo fluks als de beroemde dissidentes Svetlana Tichanovskaja of Maria Kolesnikova. En terwijl Timanovskaja stilletjes de juiste woorden zoekt, kijkt ze bang in het rond. Hier zit een kwetsbare jonge vrouw, met nog altijd een flinke zweem van een kind in zich.

Die fragiliteit is ook de reden waarom ze is beginnen te lopen, vertelt ze. “Ik had als kind problemen met mijn gehoor, ik was letterlijk doof aan één oor. Ik moest vooraan zitten in de klas, anders hoorde ik de leraar niet. Toen ik twaalf werd, vonden mijn ouders het welletjes. Ik moest operaties ondergaan. Tijdens mijn revalidatie begon ik steeds meer aan sport te doen, ik hield vooral van lopen. Een van mijn leraars merkte dat ik talent had en stimuleerde me om daarmee verder te gaan. Rond mijn veertiende wist ik al dat lopen mijn leven zou worden. Ik droomde toen al van de Spelen, ja.” Ze zucht. “Tien jaar geleden al, ik was nog een kind. Dat was de eerste keer dat ik droomde over een carrière als olympische atlete.”

Geen dopingtesten

De affaire-Timanovskaja valt niet los te zien van de sportdopingcultuur in haar land. In het Westen regent het beschuldigingen over de staatsdoping die Wit-Russische en Russische atleten aangeboden of toegediend zouden krijgen. Om die reden worden ze streng gecontroleerd. Maar het Wit-Russische olympische comité, het NOC RB, doet zijn werk dus niet goed. Of net té goed. Van meerdere lopers die zich geplaatst hebben voor de Spelen kunnen plots geen dopingtesten worden afgeleverd. Die nalatigheid – een domme fout, volgens Timanovskaja – maakt dat die atleten van het Internationaal Olympisch Comité (IOC) geen toestemming krijgen om deel te nemen. Zo komt Wit-Rusland plots vrouwelijke atleten tekort voor de 4x400 meter.

En dus wordt Timanovskaja zonder haar medeweten ingeschreven. Wanneer de sprintster dat hoort, is ze woedend. “Het is belachelijk, ik heb nog nooit een 400 meter gelopen. En ik wil me ook niet kwetsen.” Ze verwoordt dat ongenoegen meteen op Instagram, waarin ze haar coaches en het olympisch comité in haar land bekritiseert. Probleem: die instantie wordt geleid door de dictator zelf en door zijn zoon Viktor.

“Ik deel al heel mijn jonge leven mijn sportieve prestaties op Instagram”, zegt ze daar nu over. “Ik heb daar niet bij nagedacht, ik was oprecht heel boos. Maar plotseling werd mijn reactie op hun blunder een politieke rel. Dat had ik absoluut niet verwacht.”

Loekasjenko duldt het niet dat hij en zijn zoon worden bekritiseerd. Vanuit Minsk komt het bevel: de delegatieleiders van het olympische team in Tokio moeten Timanovskaja per direct uit competitie zetten, als straf. “Ze hebben op mijn kamer een uur op me ingepraat. Ik moest zeggen dat ik gekwetst was. Ik mocht in Tokio niet langer voor Wit-Rusland uitkomen.” Haar reactie? “Ik verzette me daartegen, natuurlijk.”

Maar Joeri Maisevitsj (hoofdcoach van Team Belarus) en Arthur Simak (bobo van de atletiekliga in Minsk) gaan nog een stapje verder – intussen zijn beide mannen door het IOC geschorst. “Ze vertelden me dat de orders van hogerop kwamen en dat ik die moest gehoorzamen. Maar ik weigerde opnieuw en toen veranderde hun toon. Ze vertelden dat ze maatregelen tegen me zouden nemen. Dat ik het geld dat ze in me hadden geïnvesteerd voor Tokio moest terugbetalen, een onwaarschijnlijk hoge som. En dat ik thuis bestraft zou worden omwille van mijn ongehoorzaamheid. Maisevitsj vertelde ook nog dat ze zouden verspreiden dat ik emotionele en psychologische problemen heb.”

Sinds de opstand van augustus 2020 onderdrukt het regime in Minsk elke vorm van verzet met extreem geweld. Loekasjenko’s doodseskaders achtervolgen tegenstanders zelfs tot in het buitenland. Begin deze week werd de bekende dissident Vitali Shisov verhangen teruggevonden in een park even buiten de Oekraïense hoofdstad Kiev. Met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid werd zijn zelfdoding in scène gezet, een tactiek die de dictatuur vaak gebruikt.

Ook daarover heeft coach Maisevitsj het met zijn sprintster. Of het waar is dat tijdens dat gesprek het uiterst beladen en dreigende woord ‘zelfdoding’ is gevallen? Timanovskaja beantwoordt voor de eerste keer de vraag niet. Ze kijkt weg, verbijt tranen. Ze zucht diep en blijft voor zich uit staren. We kunnen een audiofragment van het bewuste gesprek beluisteren. Maisevitsj zegt letterlijk: “Dit is helaas waarom mensen zelfmoord plegen.” Wat aan die zin voorafgaat, is een uur pure intimidatie: twee staatsofficials die een vrouw van 24 onder ongehoorde druk zetten. Maar stille Kristina buigt niet.

Telefoontje met grootmoeder

In Wit-Rusland wordt een versnelling hoger geschakeld. Dezelfde avond nog verschijnt op de staatstelevisie een bijdrage over Timanovskaja. Ze wordt een landverraadster genoemd en aan de kijkers wordt gevraagd haatberichten te sturen naar de atlete. Het regent dreigementen op Timanovskaja’s Instagram- en Facebook-pagina. “Dat had ik compleet niet verwacht”, stelt ze. “Er werd ook zomaar verteld dat ik psychologische problemen had, dat ik alles verprutste en daarom naar huis moest. Ik kreeg letterlijk duizenden dreigementen. Mensen die me dood wilden. Ik werd nu écht bang om naar huis terug te keren.

“Ze hadden me bijna overtuigd om terug te keren door al die intimidaties. Sowieso: ik moest inpakken, ze hadden mijn ticket al. Ik sloot me op in mijn kamer en belde mijn man, mijn ouders… Ze raadden me allemaal aan om niet terug te keren, maar ik bleef twijfelen. Plots kreeg ik een app van de Belarusian Sport Solidarity Foundation, de organisatie die dissidente Wit-Russische sporters helpt. Er stond in dat de BSSF me in veiligheid zou brengen in het buitenland."

Toch twijfelt Timanovskaja nog. Een wagen brengt haar naar Haneda Airport. Norse siloviki, mannen van het regime, begeleiden haar. Ze moeten haar naar Istanbul escorteren, waar de rebel op een vlucht naar Minsk zou worden gezet. Timanovskaja: “Nog in de wagen kreeg ik telefoon. Mijn grootmoeder, vanuit Wit-Rusland. Ik nam op en vertelde haar dat ik niet kon praten. ‘Oké,’ zei ze, ‘maar keer nooit terug naar hier.’ Toen wist ik het zeker.”

Maar Timanovskaja heeft natuurlijk nog altijd haar Wit-Russisch escorte. “We liepen de luchthaven binnen en ik maakte gebruik van een moment van onoplettendheid. Ik tikte ‘I need help!’ in op Google Translate en zag de Japanse vertaling op mijn telefoon. Ik ben meteen op de eerste agent die ik zag toegelopen en toonde hem mijn scherm. Maar hij begreep me niet.”

De Wit-Russen weten wél waar Timanovskaja mee bezig is en komen aangelopen. Te laat: een Japanse olympische official heeft het incident opgemerkt en bekijkt Timanovskaja’s smartphone. “Mijn begeleiders poogden hem nog om te praten, maar ik vertelde, smeekte, dat ik terug moest naar het olympisch dorp omdat ik iets belangrijks was vergeten. We wisselden een korte blik van verstandhouding uit en ik was er zeker van dat de Japanner begreep wat er gaande was. De Wit-Russische delegatie probeerde me nu letterlijk mee te trekken, richting gate, maar er kwam een tiental Japanse politieagenten aan. Ze hebben me geïsoleerd en in veiligheid gebracht.”

Via Wenen naar Warschau

De Japanse autoriteiten brengen de sprintster de eerste nacht onder in het huis van iemand van de Wit-Russische diaspora in Tokio. Timanovskaja: “De hele nacht bleven de agenten voor de deur staan. Maar ’s ochtends kwamen er Japanse ambtenaren langs. Ze vertelden me dat het niet veilig was om daar te blijven. Intussen hadden er zich al enkele westerse landen aangeboden die me asiel wilden verlenen (Duitsland, Polen en Oostenrijk, het land waar Timanovskaja vaak traint, CB). Ik heb dan beslist dat ik naar de Poolse ambassade wou, in samenspraak met de mensen van de BSFF. Ik wist zeker dat ik daar veilig zou zijn. En hier ben ik nu, in Warschau. Ik kan het nog altijd niet goed geloven. Ik ben vertrokken naar Tokio als Wit-Russische en nu zou ik zomaar Poolse kunnen worden.”

Klopt het dat ze eerst naar Wenen is gevlogen omwille van haar veiligheid? “Ja, dat is zo. Na de omleiding van de Ryanair-vlucht met Roman Protasevitsj wou de Poolse overheid geen enkel risico nemen.”

Timanovskaja is een van de grootste Europese sprintbeloftes. Ze won in 2017 zilver op de 100 meter op het EK -23, in 2019 behaalde ze goud op de 200 meter op de Zomeruniversiade in Italië. Ze heeft het tijdens het gesprek al een aantal keren aangegeven: ze is atlete, geen dissidente.

Hoe kijkt ze nu naar alles wat er de voorbije week is gebeurd? “Ik ben vooral enorm gefrustreerd dat ik niet heb kunnen lopen”, zegt ze. “Ik ben een runner, ik wil lopen. Ik heb nu wellicht nog maar twee mogelijkheden om aan de Olympische Spelen deel te nemen, in 2024 en in 2028. Die kansen móét ik echt grijpen, ik heb vier jaar verspeeld nu. Eigenlijk meer, ik ben hiervoor sinds mijn veertiende aan het trainen.”

Ze glimlacht plots en haalt een rood-wit T-shirt boven dat ze voor zich houdt. Het zijn de kleuren van de Wit-Russische oppositie, maar ook die van haar nieuwe thuisland Polen. Het T-shirt draagt het opschrift ‘I just want to run’.

“Lopen is mijn leven”, zegt ze. “Ik wil enkel maar lopen. De eerste keer dat ik opnieuw ga lopen, is volgende maandag, 9 augustus. Een symbolische datum, het is dan exact een jaar geleden dat de verkiezingen in Wit-Rusland door de dictatuur werden vervalst. En dus ga ik ook maar eens valsspelen: ik ga de marathon meelopen om dat te herdenken, niet mijn eigen discipline, de 100 of 200 meter sprint. En zeker geen 400 meter.”