Klokkenluider Grigori Rodtsjenkov: ‘De sport zal nooit zuiver zijn’

Voormalig hoofd van het antidopinglab in Moskou en klokkenluider Grigori Rodtsjenkov zit in een verduisterde kamer en draagt een strohoed, een grote zonnebril en een chirurgisch mondmasker. Ik heb er geen idee van waar hij zich bevindt; zijn lunch met de Financial Times heeft al videochattend plaats. Ik heb er evenmin een idee van hoe hij eruitziet; de vermomming moet garanderen dat wie stiekem meekijkt hem ook niet herkent.

De coronaviruspandemie woedt nog in de wereld. Hoe beleeft de 61-jarige de lockdown van de voorbije weken? “Weken?”, luidt het gedempte, verbaasde antwoord. “Jaren!”

Aan huis gekluisterd zijn, is niet nieuw voor Rodtsjenkov. De voormalige directeur van het Russische antidopinglab was het brein achter een reusachtig complot, een door de staat gesteund dopingprogramma om de Russische atleten successen te bezorgen op de Olympische Spelen. Vier jaar geleden werd Rodtsjenkov klokkenluider. Hij liet zijn vrouw, zoon en dochter achter in Rusland om in zijn eentje naar de VS te gaan. Vorig jaar werd hem asiel verleend, en nu leeft hij als beschermde getuige op een onbekende locatie.

Mede door het overlopen van Rodtsjenkov werd een van de grootste schandalen uit de sportgeschiedenis blootgelegd. Het leidde tot een reeks sancties waardoor de Russische atleten, als de Spelen van Tokio op dit moment zoals gepland hadden plaatsgevonden, alleen als neutrale sporters hadden kunnen deelnemen. Die straf zal mogelijk nog van kracht zijn volgend jaar, want de Spelen zijn met een jaar uitgesteld.

Er werden uitgebreide maatregelen genomen om de identiteit van Rodtsjenkov te beschermen, en dat is niet verwonderlijk, gezien het recente verleden van moorden en pogingen tot liquidatie van Russische dissidenten. Zijn advocaat, Jim Walden, vertelde me dat drie van de zestig Russen die in maart 2018 in de VS werden uitgewezen als reactie op de vergiftiging van Sergej en Joelia Skripal in Groot-Brittannië eigenlijk werden uitgezet omdat ze de instructie hadden gekregen zijn cliënt te vinden.

“Je leeft ermee”, zegt Rodtsjenkov. “Het is hetzelfde als de oorlog. Tijdens de eerste week van de oorlog ben je bang. Daarna leef je in oorlog. Ik leef in oorlog.”

Topsport wordt al lang geteisterd door dopingschandalen, van het Oost-Duitse programma uit de jaren zestig tot de Balco-affaire in 2002, waarbij een Californisch lab steroïden ontwikkelde voor tientallen Amerikaanse topatleten. In de voorbije jaren liepen kampioenen zoals de Amerikaanse wielrenner Lance Armstrong en de Chinese zwemmer Sun Yang tegen zware dopingstraffen aan. Toch valt dat volgens Rodtsjenkov in het niet tegenover de omvang en de complexiteit van het Russische project.

“We verleggen grenzen op het vlak van politieke corruptie, want de groepen rondom Poetin zijn absoluut crimineel”, zegt hij. “We hebben een enorme en verschrikkelijke traditie: we bekampen doping niet, maar promoten het. We hadden de beste onderzoekers in mijn laboratorium. Andere landen konden nog niet de helft bereiken van wat wij deden. Corruptie en samenzweringen komen elders ook voor, maar niet zo wijdverspreid als in Rusland.”

Dit is materiaal voor een groot drama. Rodtsjenkov was al de protagonist van een Netflix-documentaire die in 2017 een Oscar won. Deze week bracht hij een boek uit: The Rodchenkov Affaire: How I Brought Down Putin’s Secret Doping Empire.

Om het allemaal nog meer gewicht te geven, refereert zowel de film als het boek royaal aan 1984 van George Orwell. Rodtsjenkov voert zichzelf op als een hedendaagse Winston Smith, een man die vastzit in een totalitair regime. Hij schrijft dat zijn boek “geen poging is om zich te excuseren voor zijn activiteiten of om ze te rechtvaardigen. Eén ding wil het vooral zijn: eerlijk. Want zoals George Orwell schreef: ‘In een tijd van universeel bedrog wordt de waarheid vertellen een revolutionaire daad.’”

Maar er is een probleem. Dat citaat wordt volgens geleerden verkeerdelijk toegeschreven aan Orwell. Eerlijkheid is een gewoonte die je in de loop van tientallen jaren opbouwt. Hoe kan Rodtsjenkov een betrouwbare verteller van dit verhaal zijn? Waarom zouden we de architect van een gigantische zwendel geloven als hij uitlegt hoe die in elkaar stak?

Poetin, die Rodtsjenkov omschreef als een ‘eikel’, geeft toe dat Rusland problemen met doping heeft, maar ontkent dat de staat betrokken was. Hij noemde de olympische boycot van Russische atleten “politiek gemotiveerd”.

Rodtsjenkov voert aan dat hij maar een kleine speler in een groter spel was. “Manfred Donike (een Duitser die in de jaren 70 experimenteerde met dopingtests, red.) wist dat het Sovjet-systeem lelijk was”, zegt hij. “Hij zei me altijd: ‘Ik neem het jou niet kwalijk, ik neem het het systeem kwalijk.’”

Rodtsjenkov stelde voor om voor de lunch borsjtsj te maken, een soep die al eeuwen in Oost-Europa bereid wordt. Voor zijn recept zijn selder, courgetten, wortelen, prei en knoflook nodig, en een royale rode biet.

“Je kunt borsjtsj op verschillende manier bereiden”, zegt Rodtsjenkov. En ietwat zelfvoldaan voegt hij toe: “Ik weet hoe je het het best doet.” Hij richt de camera op zijn gerecht en ik zie een dieprode, doorschijnende soep. Mijn creatie – bruin, slijmerig – steekt er bleek tegen af.

“Een kok kan best een lamentabele chemicus zijn”, zegt Rodtsjenkov. “Maar een chemicus is altijd een fantastische kok.”

Dopingcocktail

Toen hij in 1977 begon aan de opleiding scheikunde aan de prestigieuze staatsuniversiteit van Moskou droomde Rodtsjenkov ervan langeafstandsloper te worden. Toen hij erachter kwam dat zijn rivalen op de piste aan de doping zaten, begon hij steroïden te gebruiken – geïnjecteerd door zijn moeder. Toen hij afstudeerde, besliste Rodtsjenkov dat hij het talent miste om topatleet te worden en ging hij werken voor het Moskouse antidopinglab.

Tijdens de Goodwill Games in 1986 in Moskou, een sportevenement opgezet door Ted Turner als reactie op de Koude Oorlog-boycots die de Olympische Spelen van 1980 in Moskou en de Spelen van 1984 in Los Angeles overschaduwden, was hij een jonge analist die een positieve test uitvoerde op een staal van de Canadese sprinter Ben Johnson. Om een schandaal te vermijden beslisten Rodtsjenkovs oversten dat onder de mat te vegen. Twee jaar later won Johnson de 100 meter op de Spelen van Seoel in 1988, maar werd hij gediskwalificeerd na een positieve dopingtest.

Die ervaring bevestigde het vermoeden bij de Sovjets dat “buitenlanders doping gebruiken”, zegt Rodtsjenkov. En dus deden zijn landgenoten niet meer dan een gelijk speelveld creëren door in de komende decennia hetzelfde te doen.

Tegen 2005 was Rodtsjenkov hoofd van het antidopinglab in Moskou. Voor de buitenwereld was hij de man die voor zijn land op zoek ging naar dopingzondaars. In werkelijkheid moest hij positieve dopingtests van Russische atleten maskeren. “Denk aan Orwell. Hij zei: ‘Wie het verleden controleert, controleert de toekomst’”, zegt Rodtsjenkov. “In Rusland betekende dat: honderden, zelfs duizenden resultaten vervalsen.”

Maar Rodtsjenkov ging verder dan dat. Moderne tests kunnen ‘langetermijnmetabolieten’ herkennen, substanties die na het gebruik van steroïden in het bloed opduiken. Hij ontwikkelde een cocktail van drie producten en beval Russische atleten het brouwsel op te drinken met alcohol: Chivas-whisky voor mannen, Martini voor vrouwen. Op die manier werd het mengsel beter opgenomen en doken er geen metabolieten op. Russische atleten zouden zo dopingtests in het buitenland doorstaan.

“Ik wist dat ik bedrog pleegde”, zegt hij, en hij noemt het een soort perverse professionele trots. “Wat ik ook doe, ik wil bewijzen dat ik over het hoogste niveau van expertise beschik.”

Rodtsjenkov raakt zijn borsjtsj niet aan. Verhindert zijn vermomming hem te eten? “Als ik praat, dan verlies ik mijn eetlust”, zegt hij. “Mijn maag is gekrompen.”

Zelfmoordpoging

Terwijl ik van mijn soep nip, vertelt hij verder. De apotheose van zijn carrière waren de Winterspelen van 2014 in Sotsji, of, zoals Rodtsjenkov ze noemt, de “Poetin-Spelen”. De Russische president ordonneerde dat de subtropische badplaats aan de Zwarte Zee omgevormd werd tot een sneeuwoverladen wintersportparadijs. Het kostte het land naar schatting 51 miljard dollar, wat de Spelen tot de duurste uit de geschiedenis maakte. De Winterspelen moesten de wereld duidelijk maken dat Rusland opnieuw een wereldmacht was.

Het was maar normaal dat de Russen binnen dat verhaal de podiumplaatsen aan elkaar zouden rijgen. Een herhaling van vernederingen uit het verleden, zoals de Spelen van Vancouver, toen Rusland amper drie gouden medailles won, de slechtste Olympische prestatie ooit, was uit den boze. Meestal stoppen atleten op tijd met het gebruik van doping, zodat verboden middelen niet traceerbaar zijn in hun bloed. Rodtsjenkov beweert dat het Russische ministerie van Sport eiste dat ze ook tijdens de Spelen van Sotsji doping zouden nemen, om de kans op sportief succes optimaal te maken.

Agenten van de FSB, de Russische geheime dienst, bedachten een manier om de zogezegd onverwijderbare doppen van de flesjes te halen, zodat ze gecontamineerde urinestalen konden vervangen door propere. Door de bewakingscamera’s en onafhankelijke toezichters in het laboratorium in Sotsji te verschalken konden FSB-agenten en Russische dopingbestrijders de flesjes door een gat in de muur aan elkaar doorgeven. Rodtsjenkov maakte een foto van dat gat, verborgen achter een kast. De strategie werkte: Rusland haalde het grootste aantal medailles.

Was hij trots op zijn op bedrog gestoelde prestatie? “Het was een heel, heel gecompliceerd gevoel”, zegt Rodtsjenkov. “Ik was verplicht. Ik had geen keuze. Mijn verdere loopbaan hing af van de manier waarop de Russen zouden presteren op de Olympische Spelen.”

Die gemengde emoties kwamen voort uit een eerdere bewustwording. In 2011 raakte hij verwikkeld in een dispuut met een machtige Russische coach, waardoor hij aangeklaagd werd voor het vermeend verkopen van steroïden. Rodtsjenkov beweert dat hij urenlang ondervraagd werd om hem te dwingen tot een valse bekentenis. Hij weigerde.

Rodtsjenkov dacht dat zijn carrière ten einde was en stak zichzelf wanhopig in de borst. De zelfmoordpoging mislukte, en hij werd opgenomen in een psychiatrische instelling in Moskou.

Duistere bedoelingen

In het daaropvolgende jaar ontving hij een persoonlijke uitnodiging voor een bezoek aan het Verenigd Koninkrijk om een bezoek te brengen aan de dopingbestrijdingsfaciliteiten die waren uitgebouwd voor de Olympische Spelen van Londen in 2012. Het was een belangrijke trip, want op die manier kon Rusland achterhalen welke nieuwe technieken ontwikkeld waren om doping op te sporen. Plotseling werden de aanklachten tegen Rodtsjenkov opgeheven. Hijzelf gelooft dat zijn vrijlating er kwam na tussenkomst van het Kremlin.

Rodtsjenkov zegt dat hij geen dankbaarheid voelde, maar in de plaats daarvan besefte hoe de macht van de staat zich tegen hem kon keren. “Ja, ik ben uit op wraak”, zegt hij over die episode. “Voor al die dingen die ik ternauwernood overleefde… Als God me redt van het graf, waartoe dient dat? Om de situatie te veranderen.”

Nog zo’n point of no return, zegt Rodtsjenkov, was de moord op Boris Nemtsov, de Russische oppositieleider die in februari 2015 werd doodgeschoten op de Bolsjoj Moskvoretski-brug naast het Kremlin. Vijf Tsjetsjeense mannen werden later veroordeeld voor de moord. Rodtsjenkov – en sommigen van Nemtsovs bondgenoten – vermoeden dat de moord werd opgedragen door hooggeplaatste mensen. “Zijn kaliber als mens of politicus is tien keer groter dan dat van Poetin en zijn adviseurs”, zegt Rodtsjenkov. “Ze waren jaloers. Ze kunnen hem niet tolereren.”

Was dat het moment waarop de democratie stierf in Rusland? “Rusland stierf al eerder”, zegt hij. “Nemtsov was een mijlpaal. Rusland heeft niet lang gepretendeerd een democratie te zijn.”

Maar hoe eervol was het overlopen van Rodtsjenkov werkelijk?

Kort na de Spelen in Sotsji begon hij samen te werken met Bryan Fogel, de filmmaker achter Icarus. Fogel was een amateurwielrenner die de zwaktes van het wereldwijde dopingcontrolemechanisme aan de kaak wilde stellen door een soort menselijk proefkonijn te spelen voor een dopingschema opgesteld door Rodtsjenkov. Daardoor schond Rodtsjenkov duidelijk de regels van het Wereldantidopingagantschap (WADA) en zette hij zijn carrière op het spel.

Vanwaar die zelfsabotage? Rodtsjenkov wijt het zelf aan een roekeloze goesting in avontuur. “Na Sotsji werd mijn leven vlak”, zegt hij. “Ik heb nood aan adrenaline.”

Misschien, suggereer ik, was hij er wel op uit zijn vel te redden. In december 2014 had de Duitse zender ARD een documentaire van onderzoeksjournalist Hajo Seppelt uitgezonden, genaamd The Secrets of Doping: How Russia Makes Its Winners. Die was gebaseerd op geheime opnamen gemaakt door Joelia Stepanova, een loopster die de wanpraktijken wilde aankaarten. In de documentaire werd beweerd dat 99 procent van de Russische lopers doping gebruikte.

De documentaire beschuldigde Rodtsjenkov ervan atleten geld af te persen om positieve dopingtests te maskeren. Hij spreekt die beschuldiging heftig tegen. “Ik zei tegen Seppelt – en dat zit niet in de film –: als ik dat één keer zou doen, voor geld van een positieve test een negatieve maken, dan zou er een rij voor mijn deur staan van atleten die elke dag zouden opdagen.”

Als reactie op de film van Seppelt riep WADA een onafhankelijke commissie in het leven om de beschuldigingen te onderzoeken. Die wees Rodtsjenkov aan als de spil van het Russische dopingsysteem.

“Ik werd overbodig”, zegt Rodtsjenkov over die beschuldiging. “Ik nam ontslag als directeur van het antidopinglab. Mijn overste zei me: ‘Je bent in gevaar, omdat niemand geïnteresseerd is in wat je zegt, noch WADA, noch Rusland. Ik voelde me bedreigd. Ik werd paranoïde.”

In Icarus is te zien hoe Fogel en Rodtsjenkov zo hecht werden dat de filmmaker het regelde dat Rodtsjenkov naar Los Angeles kon komen. Het onderzoek focuste op Rodtsjenkovs rol bij de organisatie van de massale doping. Hij werkte samen met WADA, en dat zou er uiteindelijk toe leiden dat Rusland geboycot werd van de Olympische Spelen in Rio de Janeiro in 2016.

Het Internationaal Olympische Comité ging zo ver niet. Het weigerde een algehele boycot uit te spreken en liet het aan de individuele sportfederaties op te beslissen of de deelnemers van het land clean waren. Uiteindelijk namen 271 van de originele 386 Russische sporters deel aan de Spelen van 2016.

En de saga gaat door. Vorig jaar beschuldigde WADA de Russische dopingbestrijdingsautoriteiten opnieuw van gesjoemel met drugstests en legde het opnieuw een boycot van vier jaar op, waardoor Russische atleten als neutrale deelnemers moeten aantreden in grote wedstrijden. De beroepsprocedure is nog bezig.

In Rusland wordt Rodtsjenkov voorgesteld als een schurk met duistere bedoelingen. Hij is een ongeleid projectiel die in zijn eentje werkte, een onevenwichtige leugenaar met mentale problemen, een verrader die zich voor een westers complot laat spannen om het Russische prestige te schaden. “Het zijn allemaal Russische leugens”, zegt hij. “Dat ik een Amerikaanse spion ben? Nooit.”

Verontschuldigt hij zich voor zijn rol in het bedrog? Ja en nee. Rodtsjenkov heeft spijt tegenover eerlijke atleten die verslagen werden door rivalen met chemisch spul in hun aderen. Maar hij verontschuldigt zich niet tegenover WADA, de IOC en andere sportfederaties, die hij ervan beschuldigt nooit ernstig controles uit te voeren.

Wat ook zijn beweegredenen waren om het geweer van schouder te veranderen, Rodtsjenkov betaalde er een hoge persoonlijke prijs voor. “Het is mijn droom om mijn vrouw en kinderen weer te zien op Amerikaans grondgebied”, zegt hij. “Ik kan niet teruggaan naar Rusland.”

Ik spreek de hoop uit dat we elkaar ooit in het echt ontmoeten, zodat ik zijn borsjtsj kan proeven. Op een moment dat hij vrij kan leven. We weten beiden dat dat een optimistisch visioen is, even naïef als het geloof dat al onze sporthelden zuiver zijn en hun prestaties onbezoedeld.

“Het is een dagdroom”, zegt Rodtsjenkov. “Sport zal nooit zuiver zijn.”

Murad Ahmed, 2020, Financial Times, FT.com, 31-07-20. Gebruikt onder licentie van de Financial Times. Alle rechten voorbehouden. DPG Media Services is als enige verantwoordelijk voor de vertaling. De Financial Times Limited aanvaardt geen aansprakelijkheid voor de nauwkeurigheid of kwaliteit van de vertaling.