Sport
De schoenenwedloop in de marathon: technologische vooruitgang of mechanische doping?
Het langeafstandslopen is in de greep van de Vaporfly, de verende springplankschoen van Nike. Eliud Kipchoge liep er de marathon in minder dan 2 uur op. Een mooie innovatie of mechanische doping?
Bij de Olympische Spelen van Rome in 1960 werd de marathon gewonnen door een onbekende soldaat uit Ethiopië. Abebe Bikila won in 2 uur, 15 minuten en 16 seconden, een recordtijd die voor elke marathonloper met historisch besef een ijkpunt is. Bikila liep op blote voeten naar de gouden medaille.
Hoe hard zou Bikila hebben gelopen op de revolutionaire schoenen die de Keniaan Eliud Kipchoge vorige maand in staat stelden de marathon als eerste atleet af te leggen in minder dan twee uur? Of misschien is een betere vraag: hoe lang zou Kipchoge blootsvoets hebben gedaan over de 42.195 meter?
De kwestie is actueel, nu vaststaat dat de schoenen van Nike ongehoord veel tijdsvoordeel opleveren, meer wellicht nog dan de 1 tot 4 procent die de fabrikant in promotiemateriaal claimt. Vrijwel elke grote stadsmarathon werd afgelopen herfst gewonnen door atleten die de schoenen droegen. Bij de vrouwen verbeterde de Keniaanse Brigid Kosgei het zestien jaar oude wereldrecord. Tientallen persoonlijke records sneuvelden.
Zuivere strijd
De schoenen hebben veel beroering onder atleten, recreanten en wetenschappers veroorzaakt. De marathon dankt zijn aantrekkingskracht aan de puurheid: het is een zuivere strijd van de loper tegen zichzelf en de geschiedenis van de afstand. De kwaliteit van de schoenen was ondergeschikt. Ze waren bedoeld om de voeten te beschermen en blessures te voorkomen.
Om de vermoeidheid zo lang mogelijk uit te stellen, werd vooral voor topatleten geprobeerd het materiaal zo licht mogelijk te houden. Het was een poging het ideaal van Bikila te benaderen: de lichtste manier van rennen is blootsvoets.
Die tijd is voorbij. De Vaporfly heeft de marathon veranderd in een technologische strijd. In de dikke zolen zit verend schuim met een carbonplaat in de vorm van een lepel, die een springplankeffect geeft. De schoen heeft ook een corrigerende werking. Doordat de zool van dik bij de hak naar dun bij de tenen loopt, worden lopers gestimuleerd meer op hun voorvoet te landen.
Andere fabrikanten zijn druk bezig om met eigen varianten van de schoen te komen.
Klimaatontkenning
De Zuid-Afrikaanse bewegingswetenschapper Ross Tucker spreekt van mechanische doping. “Als je het voordeel van de schoen ontkent, ben je de klimaatontkenner van de hardloopwereld”, zegt hij in de podcast The Real Science of Sport. “De tijden bewijzen dat het sneller is gegaan. 2.05 of 2.06 was vroeger wereldklasse. Dat is nu 2.03 of 2.04. Alles is zo’n 2 tot 3 minuten opgeschoven.”
De ophef is zo groot dat de internationale atletiekfederatie IAAF in actie is gekomen. Er is een onderzoek naar de controversiële schoen aangekondigd. Het is onduidelijk of die volgens de vage regels verboden kunnen worden.
Ook in andere sporten zijn bestuurders verrast door technologische innovaties. Schaatsers kwamen met een klapschaats, wielrenners met futuristische fietsen, zwemmers met zwempakken die het drijfvermogen verhoogden.
In veel gevallen lieten de sportbonden de innovaties aanvankelijk toe, zonder te beseffen dat er een revolutie gaande was. In het schaatsen sloeg de klapschaats ruim 20 jaar geleden zo snel aan dat er geen weg terug was: alle oude records zijn gesneuveld, de ouderwetse Noor is uit de topsport verdwenen.
Zwempakken
Het zwemmen koos een andere weg. Tussen 2000 tot 2009 veranderde de sport in een wedloop tussen zwempakfabrikanten. In 2008 propten zwemmers zich van top tot teen in polyurethaan, een soort kunststof met drijvend vermogen. Het werkte zo goed dat sommige zwemmers meerdere pakken over elkaar droegen. Hoe meer drijfvermogen, des te sneller ze door het water gleden. Zwemmers liggen graag zo hoog mogelijk op het water voor zo min mogelijk weerstand. Er werden dat jaar 80 van de 108 wereldrecords verbroken.
Pure sprinters, die normaal alleen goed waren op de 50 meter, konden nu ook winnen op de 100 meter, omdat ze minder vermoeidheid voelden in de drijvende pakken. De hoeveelheid rubber in het pak werd belangrijker dan een goede techniek.
Dat ging te ver, oordeelde de wereldzwembond Fina. Op het WK in Rome in 2009 mocht er voor het laatst mee worden gezwommen. Er sneuvelden weer 43 wereldrecords. De regels werden aangescherpt. Het materiaal moest van textiel zijn. Mannen mochten nog een zwembroek met pijpjes tot de knie dragen, vrouwen droegen voortaan een badpak tot de knie met de rug bloot.
Een belangrijke reden voor de Fina om de pakken te verbieden ging over het oneerlijke voordeel. Een technische zwemmer als Pieter van den Hoogenband had er minder aan dan zijn concurrent Ian Thorpe. De brede Australiër propte zijn lijf in het nauwsluitende pak, dat bij hem niet alleen tot de enkels kwam, maar ook zijn hele armen bedekte tot aan de pols.
Springveer
De internationale atletiekfederatie IAAF buigt zich nu over dezelfde vraag. Heeft de ene atleet meer profijt van de schoen met springveerstructuur dan de andere?
Wetenschappers vermoeden van wel. Zij denken dat Oost-Afrikanen het snelst lopen op de nieuwe schoen vanwege hun hoge pasfrequentie. Daardoor is hun contacttijd met de grond kort. Hoe harder en korter de klappen op de zool, des te meer energie terug lijkt te komen vanuit de veer. Dat zetje maakt lopen minder vermoeiend, dus kan langer op een hoog tempo worden gelopen.
De beste marathonloper van Nederland, de geboren Somaliër Abdi Nageeye, loopt sinds 2017 op de verende zool. Hij haalde sindsdien 4 minuten van zijn persoonlijke record af. Toch bagatelliseert Nageeye de rol van de Vaporfly. Hij meent dat hij zijn succes vooral dankt aan het feit dat hij voor het eerst met de beste marathonlopers ter wereld ging trainen in Kenia.
In de regels van de IAAF staat dat een schoen niet zo gemaakt mag worden dat er een oneerlijk voordeel ontstaat. Als de snelle pasfrequentie van Oost-Afrikanen trainbaar is, zou dat niet opgaan. Dan kan iedereen optimaal voordeel uit de schoen halen.
Er staat ook in de IAAF-regels dat een schoen voor iedereen beschikbaar moet zijn. Dat is nu alleen in theorie zo. Er is een model van de Vaporfly te koop in de winkel, maar toplopers als wereldrecordhouder Eliud Kipchoge krijgen nieuwere versies die voor hun tegenstanders niet beschikbaar zijn. Nike doet zeer geheimzinnig over die technologie. Kipchoge zou al op schoenen met een zooldikte van 51 millimeter hebben gelopen, met drie veren. Die van de Vaporfly is 31 millimeter dik.
Doe-het-zelf-schoen
Toplopers die niet onder contract staan bij Nike zijn in het nadeel. Zij zijn contractueel gebonden aan modellen van hun eigen sponsor. Zo kreeg de Nederlandse marathonloper Michel Butter pas onlangs zijn eerste schoen met carbonplaat van zijn sponsor New Balance. Hij moest er drie jaar op wachten.
De Belg Koen Naert had minder geduld. Toen hij zag dat alle records werden gebroken op één specifiek model, vroeg hij een schoenmaker om hulp. Naert liet de bovenkant van zijn New Balance-schoen op de Nike-zool zetten. De actie kostte hem zijn schoencontract, maar hij won er vorig jaar wel de Europese titel mee.
De IAAF moet bepalen of dit moet stoppen en, zo ja, waar. Er zou bijvoorbeeld een limiet gesteld kunnen worden aan de dikte van de zool: in andere atletiekdisciplines staat wel nauwkeurig omschreven hoe een schoen eruit mag zien. De schoen van hoogspringers mag bijvoorbeeld maximaal 13 millimeter dik zijn, omdat verende eigenschappen bij dat onderdeel veel voordeel geven.
De vraag is wel of de IAAF tegen Nike durft in te gaan nu de Vaporfly een sportief en commercieel succes is. De fabrikant is machtig en invloedrijk. Het bedrijf sponsort talloze topatleten en de Amerikaanse atletiekfederatie. Zelfs oud-atleet en IAAF-voorzitter Sebastian Coe heeft decennialang op de loonlijst van het bedrijf gestaan: hij nam pas onder zware druk afscheid nadat hij tot voorzitter was benoemd.
Een complicerende factor is ook de populariteit van de nieuwe schoen onder recreanten. Het snelle zwempak was alleen een kwestie voor de topsport: de meeste hobbyzwemmers zijn niet geïnteresseerd in het verbeteren van hun persoonlijke records op de 100 meter vrije slag. Dat gold ook voor de klapschaats, die buiten Nederland nauwelijks wordt verkocht, en voor uiterst kostbare supersonische fietsmodellen.
Dure grap
De marathon wordt wereldwijd gelopen door honderdduizenden amateurs. Velen streven naar een zo snel mogelijke tijd. Hoe serieus veel recreanten hun pr nemen, blijkt wel uit de verkoop van de Vaporfly. Westerse winkels kunnen de vraag amper aan, ook al hangt er een stevig prijskaartje aan het model, dat niet erg lang meegaat: 275 euro.
Door de nieuwe toptijden raakt de marathon losgezongen van zijn traditie. Het wereldrecord van Kipchoge is niet langer te vergelijken met de tijd van Abebe Bikila. Er zijn twee tijdvakken ontstaan: voor en na de Vaporfly. Bij elke topprestatie zal de eerste vraag zijn: op welke schoen is er gelopen?
