Xi's ideologie: hij heeft altijd gelijk, zelfs als niet duidelijk is wat hij zegt

Xi Jinping grijpt het Chinese Partijcongres aan om zijn macht te vergroten. Onderdeel van het plan is het steviger verankeren van Xi’s ideologie in de partijgrondwet. Daarbij dringt zich wel een vraag op: wat houdt die ideologie eigenlijk in?

Van alle manieren waarop de Chinese leider Xi Jinping deze week op het Partijcongres zijn macht wil vergroten, is dit misschien de bijzonderste: de partijgedelegeerden stemmen – als de inschattingen van analisten kloppen – over het schrappen van negen woorden in de partijgrondwet. Ze zouden Xi’s officiële ideologie – het ‘Xi Jinping Denken voor Socialisme met Chinese Karakteristieken voor het Nieuwe Tijdperk’ – willen inkorten tot simpelweg ‘Xi Jinping Denken’.

Negen woorden meer of minder, dat kan in de Chinese Communistische Partij (CCP) een enorm verschil uitmaken. Wordt het kort maar krachtige ‘Xi Jinping Denken’ in de partijgrondwet bijgeschreven, dan komt Xi in het legendarische rijtje van Karl Marx, Mao Zedong en Deng Xiaoping terecht. Die staan allemaal met een ideologie van precies vijf karakters in de partijgrondwet. Een vijfkarakternaam verheft Xi’s denken, in de CCP-visie, tot een ideologie voor de eeuwigheid.

Voor Xi is dat enorm belangrijk, hij hamert voortdurend op ideologie. In China krijgen leerlingen van basisschool tot universiteit les in het Xi Jinping Denken, partijleden moeten een lijst met honderd vragen en antwoorden over zijn gedachtengoed van buiten leren, en zelfs privébedrijven huren ideologen in om politieke missers in hun communicatie te vermijden. Er is zo’n grote vraag naar specialisten in Xi Jinping Denken, dat scholen en bedrijven hoge salarissen en bonussen uitdelen.

Dat is een opvallend verschil met de tijd voor Xi’s aantreden, in 2012, toen de CCP erg de nadruk legde op economische prestaties, en ideologie steeds meer naar de achtergrond verdween. De Chinese Volksrepubliek was in naam communistisch, maar werd vanaf de jaren tachtig in werkelijkheid steeds kapitalistischer, onder de noemer ‘socialisme met Chinese karakteristieken’. De CCP bleef een autocratische partij, maar bestuurde meer pragmatisch dan ideologisch.

Ideologisch verval

Onder Xi is die ontwikkeling teruggedraaid. In zijn werkrapport, waarvan hij bij de opening van het Partijcongres een samenvatting voorlas, haalt hij uit naar het ideologische verval van voor zijn aantreden. “Sommige partijleden en -functionarissen wankelden in hun politieke overtuiging”, staat er, gevolgd door allerlei oproepen tot zuiver denken. “Ideologisch werk gaat over het smeden van het karakter van een land en de ziel van een natie.”

Maar voor een ideologie die zo aanwezig is, blijft het opvallend vaag wat Xi’s denken eigenlijk inhoudt. Zelf heeft Xi het over marxisme aangepast aan Chinese omstandigheden. Analisten zijn verdeeld: sommige zien Xi’s leer als marxisme gemixt met de conservatieve waarden van confucianisme, andere vinden dat Xi schippert tussen kapitalisme en communisme naargelang het hem uitkomt, nog andere noemen hem vooral een nationalist. Xi lijkt een ideologische kameleon.

Xi heeft zijn ideeën uitgebreid beschreven, in zijn boek Het bestuur van China. Daarvan zijn ondertussen vier delen gepubliceerd, samen meer dan 2.500 bladzijden. Ze zijn vertaald in 35 talen, recentelijk nog in het IJslands, maar niet in het Nederlands. Er zijn miljoenen exemplaren van verkocht, maar niemand lijkt ze te hebben gelezen. Ze lijken vooral bedoeld om uit te stallen en getrouwheid te signaleren, als hedendaagse variant op het Mao-portret.

Volgens Chinese politici zijn Xi’s boeken geniaal. Ze bevatten “originele strategieën en tactieken” en “belangrijke ideeën en initiatieven” en “dragen bij aan de Chinese wijsheid”, aldus de minister van Buitenlandse Zaken, na een recent symposium over het Xi Jinping Denken. In persbericht noemt hij Xi’s ideeën actueel, integer, creatief, moedig, wetenschappelijk, systematisch, pragmatisch en doelgericht. Maar over de inhoud van die ideeën: geen woord.

‘Hoogdravend jargon’

Westerse China-experts vellen een ander oordeel. Bethany Allen-Ebrahimian las de boeken voor Foreign Policy en noemt ze een “mix van hoogdravend CCP-jargon, zoetklinkende generalisaties en vader-weet-alles-achtig advies aan de wereld”. Kevin Carrico volgde een onlinecursus Xi Jinping Denken aan de topuniversiteit Tsinghua en hoorde vooral een “lege lofzang op Xi”. Zijn samenvatting van de cursus: “Het Xi Jinping Denken is de grootste uitvinding sinds gesneden brood.”

Tegelijk waarschuwen China-experts om Xi’s ideologie niet als een lege doos te zien, maar als een ontzettend ambitieuze visie. Dat leiden ze niet af uit zijn teksten, maar uit zijn beleid: dat straalt een mix uit van staatskapitalisme, nationalisme en autoritarisme.

Xi’s economisch denken is het meest ambigu. Hij zegt regelmatig privéondernemers en buitenlandse investeerders te steunen, maar dweept tegelijk met Marx en herverdeling van de welvaart. Hij zette vorig jaar stevig het mes in de technologie- en vastgoedsector, maar wil tegelijk innovatie promoten. De rode draad in Xi’s economische ingrepen: de privésector mag bloeien, maar alleen als die in de pas loopt van de Partij.

Xi staat communisme noch kapitalisme voor, maar een hybride systeem, zegt Christopher Johnson, voormalig China-analist van de CIA. “Xi wil geen tegenstelling tussen de privé- en staatssector, maar een soort gigantische kruising die privé en publiek verenigt, die efficiënt, winstgevend en innovatief is, maar ook gevoelig voor staatscontrole en overheidsprioriteiten. Of zo’n model mogelijk is, is open voor debat, maar Xi lijkt vastberaden het te gaan proberen. Ik noem het Xi’s grote gok.”

Nationalisme en autoritarisme

De hoeksteen van Xi’s beleid is nationalisme. Hij hamert voortdurend op zijn ambitie China groots en machtig te maken, met een centrale rol op het wereldtoneel. Nu China’s economische groei hapert, lijkt dat nationalisme nog belangrijker te worden. Steeds meer poneert Xi het Chinese model ook als voorbeeld voor de rest van de wereld. In zijn werkrapport zegt hij dat China tegen 2049 “de wereld moet leiden in termen van nationale sterkte en internationale invloed”.

Het sluitstuk van Xi’s ideologie is autoritarisme, sterk neigend naar totalitarisme. Van een collectief leiderschap is de CCP onder Xi geëvolueerd naar één leider die boven de rest is verheven, levenslang kan aanblijven en geen kritiek tolereert. Hij legt eenheid van denken op met propaganda en censuur, die zo ver gaat dat veel gewone Chinezen zelfs geen positieve dingen meer over Xi durven te zeggen, uit angst dat zelfs dat verkeerd kan vallen.

Dat autoritarisme verklaart de onduidelijkheid rond Xi’s ideologie. Zijn teksten zijn niet bedoeld om te analyseren of interpreteren, maar enkel om letterlijk te herhalen en te bewieroken, ter meerdere eer en glorie van Xi. Uiteindelijk is dat de crux van zijn ideologie: Xi heeft altijd gelijk, zelfs als het niet duidelijk is wat hij zegt.