Waarom gemeentefusies altijd op een koehandel uitdraaien

Het fuseren van kleinere gemeenten is in principe een daad van goed bestuur. Waarom rieken zulke fusies in Vlaanderen dan altijd zo hard naar opportunisme?

Mijn eerste geut politiek bewustzijn kreeg ik, nog als kleuter, mee bij de grote fusieoperatie van Belgische ­gemeenten in de jaren 1976-’77. Kemzeke, het klein dorp waar we woonden, werd aangehecht bij het grotere Stekene. Vele Kemzekenaren waren daarover niet te spreken. Boerendorp Kemzeke had weinig uitstaans met het wat diversere Stekene. Dan lag een fusie met het eveneens agrarische Sint-Gillis-Waas meer voor de hand. Het werd toch Stekene, om louter politiek-strategische redenen. Sint-Gillis was al in CVP-handen, en de vele CVP-kiezers in de Kemzeekse landbouwersgezinnen moesten de macht van de lokale Stekense VU-getinte lijst breken. De ‘coup’ lukte nog ook.

De anekdote is illustratief voor de manier waarop een groot deel van de fusieoperatie van 1976 is uitgevoerd. Ze verklaart waarom de ‘fusionering’ bij sommigen tot vandaag, een halve eeuw later, gevoelig blijft liggen. De indruk blijft leven dat de nationale partijhoofdkwartieren mee de kaart hertekenen om de eigen machts­belangen te vrijwaren of te versterken. Het is vandaag niet anders, nu de Vlaamse regering, met zachte maar dwingende hand, een nieuwe fusiegolf ontketent.

Dat machtsbehoud een drijfveer is bij gemeentefusies is meer dan een indruk. In zijn doctoraatsonderzoek De gemeentelijke fusies van 1976. Een mijlpaal voor de lokale besturen in België (2009) komt politicoloog Koenraad De Ceuninck tot hetzelfde besluit. In Vlaanderen wist de dominante CVP in liefst 149 van de 315 nieuwe fusiegemeenten de absolute meerderheid te verwerven. Dat ging vooral ten koste van lokale lijsten. De Ceuninck: “De operatie heeft de politieke partijen de kans gegeven om van het nationale vlak nog verder door te stoten naar het gemeentelijke niveau toe.” De grote fusie hielp zo Vlaanderen als ‘CVP-staat’ in stand te houden en te versterken.

Schuldovername

Natuurlijk was de fusiegolf ook een noodzaak, zoals eveneens blijkt uit het onderzoek van De Ceuninck. De 2.359 gemeenten en gehuchten van voor 1976 stonden goed bestuur in de weg. Voor heel België zouden er op 1 januari 1977 nog welgeteld 596 gemeenten overblijven (vandaag nog 581, waarvan 300 in Vlaanderen). Kleinere gemeenten hebben het voordeel van de nabijheid en herkenbaarheid, een belangrijke kwaliteit, die van hen het betrouwbaarste bestuurs­niveau maken. Toch weegt dat niet op tegen de nadelen van kleinschaligheid. Vandaar dat ook de vorige en de huidige Vlaamse regering een weliswaar vrijwillige fusieoperatie opzetten, met schuld­overname als lokkertje.

Blijft de vraag: moet zo’n fusiegolf dan echt gepaard gaan met een politieke koehandel? Het korte antwoord is: ja, blijkbaar. In 1976 werden de fusies grotendeels van bovenaf nationaal of provinciaal opgelegd, met gekend gevolg. Nu mogen gemeenten samensmelten op vrijwillige basis, van onderuit dus. Opnieuw speelt partijpolitieke berekening een doorslaggevende rol bij de keuze van de fusiepartner.

In het Veldonderzoek fusionerende gemeenten Vlaanderen 2018 (UGent en KU Leuven) getuigen lokale politici met opmerkelijke openheid, weliswaar anoniem, over de rol van machtsbehoud bij de keuze voor of tegen fusie. “We matchen in onze ogen niet met Gemeente X, het bestuur daar is van N-VA. Het is toch zo dat als je met ­collega’s van de eigen partij spreekt, dat je dan veel opener en anders met elkaar spreekt”, laat een schepen optekenen. De onderzoekers ­concluderen dat de meeste vrijwillige fusies “een sterk po­litiek karakter” hebben, met “partner­gemeen­ten met eenzelfde politieke signatuur” en/ of “een goede persoonlijke band tussen de burgemeesters”.

Het is nu niet anders. Vanuit Antwerpen liet Bart De Wever (N-VA) zijn oog vallen op het kleine Borsbeek, niet toevallig een randgemeente met een partijgenoot als burgemeester en een N-VA-gezind kiespubliek. In Mechelen kondigde titelvoerend burgemeester Bart Somers (Open Vld) een intussen alweer inderhaast in de koelkast verdwenen fusie aan met Boortmeerbeek, een gemeente met ook een liberaal aan het hoofd.

Somers bevoegd minister voor fusiebeleid

De Mechelse keuze wordt terecht zwaar betwist. Boortmeerbeek behoort niet eens tot dezelfde provincie als Mechelen – zouden die provincies niet eens afgeschaft moeten worden, trouwens? Beide gemeenten werkten tot dusver amper samen en delen slechts een vrij klein stukje gemeentegrens. Dan zwijgen we er nog over dat Somers tegelijk ook bevoegd minister voor het fusiebeleid is, waardoor minister Somers burgemeester Somers dus met een schuldovername beloont (wat in Mechelen toevallig ook erg welkom is). Dat Bart Somers en ook Kristof Calvo (Groen) zich als propagandisten van de nieuwe politieke cultuur achter deze operatie scharen, is dus een tikje wrang.

Maar uitzonderlijk is het niet. Telkens wanneer politici gaan morrelen aan de spelregels voor de eigen verkiezing of machtsuitoefening, gaan ze bijna automatisch op zoek naar eigen voordeel of bestendiging van de eigen positie. Dat gebeurt nu ook bij de aanpassing van de regels voor de keuze van de burgemeester of lokale coalitie. Die moet, in theorie, de burger meer rechtstreekse inspraak geven, maar blijkt nu in de praktijk de vrije keuze juist te beperken, omdat zittende burgemeesters vooraf een coalitie in de vorm van een ‘stadslijst’ rond zich verzamelen.

Daar hoort wel een waarschuwing bij. Pogingen om de electorale spelregels voor eigen profijt om te buigen, kunnen vaak een onverwacht, omgekeerd effect hebben. Zo dachten de paarse partijen uit het tijdperk-Verhofstadt en -Stevaert met grote, provinciale kieskringen hun machtspositie definitief te verankeren in Vlaanderen. Het draaide anders uit.

Zo verging het ook de CVP-CD&V in Stekene. Via de truc met de fusie veroverden ze in 1976 de macht. Maar sinds 2006 komt de burgemeester weer van de lokale lijst.