Waarom de Duitse bondskanselier Olaf Scholz het woord Nord Stream niet over zijn lippen krijgt

Olaf Scholz doet er goed aan dit weekend het Nord Stream 2-dossier nog eens af te stoffen. In Moskou en Kiev, waar hij begin volgende week naartoe reist, wachten de Duitse bondskanselier ongetwijfeld lastige vragen over de omstreden gaspijpleiding.

Een opzwepend muziekje klinkt als een verlaten strand en een rimpelloze zee in beeld komen. De start van het promotiefilmpje op de website van Nord Stream 2 doet denken aan een aflevering van het tv-programma Expeditie Robinson.

Maar dan zwenkt de camera en doemt een uitgestrekt industrieterrein op. Een man met een veiligheidshelm geeft een virtuele rondleiding. Dit is geen tropisch eiland maar Lubmin, een plaats aan de Duitse noordkust waar de gaspijpleiding van Nord Stream 2 aan land komt. De projectleider geeft langs glimmende buizen enthousiast uitleg over de pijpleiding die Rusland en Duitsland over de bodem van de Baltische Zee met elkaar verbindt. In Lubmin zijn ze er helemaal klaar voor om het Russische gas dat 1234 kilometer af moet leggen – min of meer langs dezelfde route als de al eerder aangelegde Nord Stream 1 – te ontvangen.

Maar vooralsnog ligt Nord Stream 2 er werkeloos bij. De Duitse toezichthouder heeft nog geen goedkeuring gegeven voor het gebruik van de gaspijpleiding omdat die niet voldoet aan een aantal (vooral administratieve) Europese regels.

Deze adempauze kan de Duitse bondskanselier Olaf Scholz goed gebruiken om zijn strategie te bepalen. Nu de crisis rond Oekraïne het nieuws domineert, staat ook Nord Stream 2 weer volop in de belangstelling. Zowel voor- als tegenstanders van het energieproject voeren de druk op de bondskanselier op. In Duitsland komt die druk van zijn eigen SPD, de coalitiepartijen en het bedrijfsleven. Maar ook Moskou, Kiev, Brussel en Washington bemoeien zich intensief met alle perikelen rondom de gaspijpleiding.

Weifelend en in vage bewoordingen laat Scholz zich tot nu toe op zijn bekende fluistertoon uit over het Nord Stream 2-hoofdpijndossier. Tekenend was zijn optreden eerder deze week in Washington waar de bondskanselier voor het eerst op bezoek was in het Witte Huis. De Amerikaanse president Biden liet er in de persconferentie na afloop geen misverstand over bestaan. Als Rusland Oekraïne binnenvalt wordt Nord Stream 2 niet in gebruik genomen, zei de Amerikaanse president zelfverzekerd. Terwijl zijn land formeel niet eens bij de gaspijpleiding betrokken is.

Stekker uit project

Scholz weigerde de naam Nord Stream in de mond te nemen, ook niet toen een verslaggever hem op de man af vroeg of hij bereid is de stekker uit het project te trekken. De bondskanselier verklaarde daarop “dezelfde stappen” als de Verenigde Staten te zullen nemen, maar heel overtuigend klonk het niet.

Ook het contrast met het optreden van zijn eigen minister van buitenlandse zaken is groot. Op verschillende podia liet Annalena Baerbock wél expliciet weten bereid te zijn een streep te zetten door Nord Stream 2 als Rusland Oekraïne aanvalt. “We hebben een bandbreedte aan antwoorden tot onze beschikking, inclusief Nord Stream 2”, zei ze onlangs nog in de Bondsdag.

Dat de standpunten van de Groenen van Baerbock en de SPD van Scholz over Nord Stream 2 uiteenlopen, zorgde vorig jaar bij de samenstelling van een nieuwe Duitse regering al voor problemen. De gaspijpleiding dreigde een serieus obstakel te worden voor de vorming van een coalitie tussen de sociaal-democraten, de Groenen en de FDP. De Groenen waarschuwden niet alleen voor de ecologische maar ook voor de geopolitieke gevolgen van het project. Ook de liberale coalitiegenoot FDP uitte kritiek op de gaspijpleiding.

Hete aardappel

Scholz wist de hete aardappel door te schuiven en daarmee de zogeheten stoplicht-coalitie te redden. De SPD heeft Nord Stream 2 namelijk juist altijd verdedigd. Scholz’ partijgenoot Gerhard Schröder, die van 1998 tot 2005 bondskanselier was, wordt gezien als een van de voortrekkers van het project. Vlak voor de verkiezingen van 2005 sloot hij een deal met de Russische president Poetin over Nord Stream 1, de pijpleiding die van het Russische Vyborg naar Lubmin loopt, waarmee hij zijn opvolger Angela Merkel voor een voldongen feit plaatste.

De CDU-bondskanselier had aanvankelijk haar bedenkingen over deze eerste pijpleiding, zegt Moniek de Jong. De onderzoeker promoveert volgende week aan de universiteit van Gent op Nord Stream 2. “Merkel was niet enthousiast over Nord Stream maar ging wel achter het project staan om de eenheid te behouden in de coalitie met de SPD.”

Ondertussen hield Schröder, die niet werd herkozen, de relatie met Rusland warm. “Hij werd lid van de raad van bestuur van Nord Stream en later ook van het Russische oliebedrijf Rosneft”, vervolgt De Jong. “De relatie tussen de SPD en Schröder is sterk gebleven en er wordt vaak gesuggereerd dat hij mee heeft geholpen om Nord Stream 2 goed te keuren.” Deze week werd bekend dat Schröder, die een persoonlijke vriend van Poetin is, ook een functie in de raad van bestuur van Gazprom aangeboden heeft gekregen. Deze gasreus exploiteert de Nord Stream-pijpleiding.

Reclame maken

Maar de ex-bondskanselier is zeker niet de enige SPD’er die lobbyt om de gaspijpleiding ondanks het Oekraïne-conflict door te zetten. Zo laat Manuela Schwesig, de SPD-minister president van Mecklenburg-Voor-Pommeren, geen kans voorbijgaan om reclame te maken voor Nord Stream. Volgens haar is de pijpleiding onontbeerlijk om de energietransitie in Duitsland te laten slagen zei ze tegen Redaktionsnetzwerk Deutschland. “Als we het gebruik van kernenergie en kolen willen afbouwen, hebben we naast de uitbreiding van groene energiebronnen gas nodig als aanvulling, in ieder geval tijdens de overgangsperiode.” Ongetwijfeld speelt bij Schwesigs enthousiasme voor de pijpleiding eveneens een rol dat die geld en banen naar haar noordoostelijke regio brengt.

Voorstanders van Nord Stream 2 halen ook regelmatig ‘de Ostpolitik’ aan als argument om door te gaan met het project. Duitse handelsrelaties met Rusland kunnen juist ook wat beweging in democratische richting in dat land brengen is de gedachte. Juist in tijden van crisis, benadrukt de Jong. “Nord Stream 2 werd in 2015 aangekondigd toen Rusland in conflict was met Oekraïne en de MH17 was neergehaald. Europa en de Verenigde Staten vaardigden toen allerlei sancties uit in de richting van Rusland. Terwijl Rusland internationaal gezien in een hoekje werd gezet, zag Duitsland Nord Stream als een mogelijkheid om op andere manieren met Moskou te kunnen samenwerken.”

Is het voor Scholz al lastig genoeg om de verschillende belangen rondom Nord Stream 2 in eigen land af te wegen, de bondskanselier heeft ook met de rest van de wereld te maken. En op veel plekken is de weerstand tegen de gaspijpleiding groot. Allereerst in Kiev dat onder meer vreest dat het door Nord Stream 2 veel inkomsten misloopt omdat de gaspijpleiding die door Oekraïne loopt minder gebruikt zal worden. Maar ook in Brussel heeft de Europese Commissie al jaren bezwaren tegen Nord Stream 2 uit angst dat het Europa te afhankelijk van Rusland maakt. Poetin zou de gaskraan kunnen dichtdraaien als dat hem politiek uitkomt, is de gedachte. Washington ziet de invloed van Moskou in het Westen eveneens liefst zo klein mogelijk en zou bovendien graag het vloeibare gas LNG op de Europese markt brengen.

Strikt commercieel

Met het huidige Oekraïne-conflict kan Duitsland niet langer volhouden dat Nord Stream 2 een strikt commercieel project is dat niets met buitenlandse politiek te maken heeft, zegt onderzoeker De Jong. Al heeft Berlijn die strategie lang volgehouden. In 2020 weigerde Merkel nog om aan de vergiftiging van de Russische oppositieleider Navalny consequenties te verbinden voor de gaspijpleiding, hoe hard Washington en Brussel haar daartoe ook opriepen.

De promovenda ziet die Duitse houding nu wel veranderen. “Vorig jaar spraken Berlijn en Washington bijvoorbeeld nog af dat Nord Stream 2 niet als energiewapen door Rusland mag worden gebruikt. Al bleef de deal wel vaag omdat niet duidelijk werd gemaakt wat de consequenties voor Rusland zouden kunnen zijn.”

De Duitse bondskanselier zou zich een krachtiger opstelling in het Nord Stream 2-dossier tegenover Rusland best kunnen permitteren, denkt Moniek de Jong. “Voor Poetin is het misschien nog wel belangrijker dat dit goed afloopt. Zo’n grote afnemer van gas als Europa is voor hem niet zomaar elders beschikbaar.”

Scholz kan er in elk geval op rekenen dat zijn bezoek aan het Kremlin begin volgende week vanuit heel wat hoofdsteden zal worden gevolgd. Diplomaten, politici en investeerders zullen nauwlettend in de gaten houden of hij de naam van de omstreden gaspijpleiding dit keer wel over zijn lippen krijgt. Als de bondskanselier aan net zo’n lange tafel plaats moet nemen als zijn Franse collega Macron eerder deze week zal hij het woord Nord Stream dan wel luid moeten uitspreken wil Poetin het horen.