Politicologe Sarah de Lange: ‘Probeer in België eens een minderheidsregering’

Premier Sophie Wilmès (MR) hoeft nog niet meteen te wanhopen. Op momenten van crisis verzamelt het volk zich achter de leider, zegt politicologe Sarah de Lange. Een gesprek over populariteit, populisme en de kans die klassieke partijen nu kunnen grijpen.

“Ze noemen het rally round the flag”, zegt de Nederlandse politicologe Sarah de Lange. “Letterlijk: verzamelen rond de vlag. Het is een bekend verschijnsel: bij existentiële dreigingen van externe aard worden leiders door de bevolking positiever gewaardeerd. Het moet dus gaan om een dreiging die van buitenaf komt en die doden veroorzaakt. Een bekend moment was uiteraard 11 september 2001: na de aanslagen in New York steeg de waardering voor George W. Bush, hoewel hij tot dan toe niet zo populair was.”

En dat zien we nu dus ook, dat leiders populairder worden?

De Lange: “Ja, in de meeste landen om ons heen zie je dat. We baseren ons dan op peilingen, natuurlijk omdat het de enige informatie is waarover we beschikken. Maar de meeste leiders worden vandaag positiever gewaardeerd dan voor de coronacrisis. We zien het in Europa, en in de landen op ons lijken – van Australië tot Nieuw-Zeeland. Het moeten wel democratieën zijn, en de grootte van het effect verschilt van land tot land.”

Geldt het ook voor Donald Trump?

“Hij is een van de interessantste gevallen. Zeker omdat je verwacht dat het effect nog sterker is bij een president dan bij een premier, omdat een president meer macht heeft. De waardering van het Amerikaanse publiek voor Trump is ook wel gestegen, maar niet zoveel als je zou verwachten. Dat is bij hem altijd zo geweest: zijn waardering ligt laag in vergelijking met andere Amerikaanse presidenten.”

Sommigen denken dat zijn aanpak van de crisis hem de herverkiezing zal kosten in november. Maar misschien zal hij dus net dankzij de crisis standhouden?

“Dat is lastig in te schatten. Het rally round the flag-effect is hoe dan ook tijdelijk. De meeste externe dreigingen duren ook niet lang. Van een terreuraanslag kun je als leider een paar weken of maanden profiteren, als het ware. Dan ebt het effect weer weg. Maar deze crisis lijkt anders, langduriger. Toch mag je verwachten dat de situatie op een bepaald moment normaliseert en dat het effect ook weer verdwijnt.”

Viktor Orbán heeft van deze crisis gebruikgemaakt om een dictatuur te vestigen.

“Hij heeft tot dusver al van élke crisis gebruikgemaakt om zijn regime te verstevigen. De financiële crisis, de vluchtelingencrisis, en nu weer. Hij is de grens overgestoken van een illiberale democratie naar wat we een hybride autoritair regime noemen: er zijn nog wel verkiezingen, maar die verlopen niet vrij en eerlijk. Zoals in Rusland en Turkije.”

Wat moet de Europese Unie doen?

“Ingrijpen, maar dat is heel lastig. Polen en Hongarije houden in de Europese Unie elkaar de hand boven het hoofd. Daar zit het klem. De partij van Orbán maakt trouwens ook nog altijd deel uit van de Europese Volkspartij, samen met de christendemocraten.”

Even terug naar dat gevoel van nationale eenheid. Is het bij terreur de aanslag zélf die het effect sorteert? Want de terreurdreiging blijft langer hangen, natuurlijk.

“Het is de aanslag zélf die het effect sorteert. Daarom blijft het niet duren. Interessant is ook dat het effect optreedt onafhankelijk van hoe de leider op de crisis reageert. Het is gewoon een gevolg van de crisis zelf, los van wat de leider doet. Daarom keert na enige tijd de normale situatie terug. Het gevoel van nationale eenheid verdwijnt en de gewone dynamiek van regering versus oppositie keert terug.”

Vandaag wil je als politicus dus niet in de oppositie zitten?

“Nee, het is op dit moment een positie waarin je je niet zo makkelijk kunt profileren. Al zien we wel het verschil tussen traditionele oppositiepartijen en populistische partijen. Als de traditionele oppositie zich achter het beleid schaart, zien de populisten daarin de bevestiging van hun stelling dat de elite samenspant tegen het volk.”

Doet Thierry Baudet dat met zijn Forum voor Democratie in Nederland?

“Heel duidelijk. En Geert Wilders ook. Het rare is: hun twee partijen waren bij het begin van de crisis het felst over het feit dat er niet meteen een lockdown was en dat scholen niet gesloten werden. Nu zijn ze als eersten gedraaid en vinden ze dat de lockdown onze economie schaadt en dat burgers zelf wel kunnen beslissen hoe ze zich best gedragen.”

De partij van Baudet gaat mee besturen op provinciaal niveau. Is dat belangrijk?

“Heel belangrijk, omdat het toont dat de christendemocratische CDA en liberale VVD zijn partij legitimiteit geven. Het geeft zijn partij de kans om te tonen dat ze kan besturen. Tegelijk zit Forum voor Democratie in een moeilijke fase: er komen almaar schandalen aan het licht over de jongerenafdeling, die antisemitische, racistische en homofobe berichten deelt op allerlei fora.”

Zoals bij Schild & Vrienden in Vlaanderen?

“Identiek hetzelfde als wat te zien was in die Pano-uitzending, inderdaad. De memes en uitspraken liggen helemaal in dezelfde lijn. En dan raakte deze week ook nog bekend dat Sid Lukkassen, die sterk aanleunt bij de partij, in een gesprek op WhatsApp tot geweld heeft opgeroepen. Ik geloof dat u hem nog ooit hebt geïnterviewd, niet?”

Zeker. Maar wat hij recentelijk zei, is inderdaad verbijsterend: hij vroeg zich in een gesprek af of er ‘aanslagen’ zullen nodig zijn om de impact van rechts te vergroten. En vindt dat mensen, onder meer in de media, ‘letterlijk’ moeten worden ‘uitgeschakeld’, om plaats te maken voor anderen.

“Precies. Hij zegt nu dat hij dat filosofisch bedoeld heeft, maar ik vind het moeilijk anders te interpreteren dan als een oproep tot geweld. En zelfs als hij mensen wil uitschakelen zonder geweld, dan nog is dat tegen de geest van de democratische rechtsstaat. En dan moet u weten dat hij medewerker is van de ECR-fractie in het Europees Parlement, waar behalve Forum voor Democratie ook N-VA toe behoort. U zou N-VA daar eens een vraag over kunnen stellen: of ze die uitspraken oké vinden.”

De vraag staat bij dezen in de krant. Dat brengt ons in Vlaanderen. Denkt u dat N-VA en Vlaams Belang ooit samen zullen besturen, als ze de meerderheid hebben?

“Ook dat is moeilijk in te schatten. Bij Vlaams Belang zie je hetzelfde als bij Forum voor Democratie: voorzitter Tom Van Grieken probeert de partij te normaliseren, maar met figuren zoals Dries Van Langenhove wordt dat werk weer ongedaan gemaakt. Ik zie ook nog aanwijsbare verschillen tussen Vlaams Belang en N-VA, al lijkt het mij duidelijk dat N-VA een vleugel heeft die dichtbij Vlaams Belang aanleunt.”

Wat gaat deze crisis doen met de identitaire partijen? Zullen we ooit nog zoveel energie pompen in discussies over hoofddoek en Zwarte Piet?

“Die thema’s kunnen ooit opnieuw opspelen, dus het debat kan weer kantelen. Maar op dit moment ziet het ernaar uit dat vooral sociaal-economische thema’s het debat zullen beheersen de komende tijd. En op dat punt genieten de populistische partijen weinig geloofwaardigheid. Ze zullen nog wel een rol spelen bij discussies over de Europese Unie. Maar voor het beheersen van de economische crisis zal de kiezer niet in de eerste plaats naar de populisten kijken.”

Zullen de sociaaldemocraten hier garen bij spinnen?

“Dat zou kunnen. Het belang van de publieke sector en van overheidsinvesteringen wordt nu door iedereen benadrukt. Dat is gunstig voor de sociaaldemocraten. Tegelijk zal er ook bezuinigd worden, en dan kijkt de kiezer toch vooral naar de liberale partijen. Met de begroting vertrouwt de kiezer een liberaal meer dan een sociaaldemocraat.”

Maar klassieke partijen hoeven nu niet te wanhopen?

“Nee, die komen hier misschien tijdelijk beter uit. Dat zag je trouwens ook na de financiële crisis. Toen hadden de populisten het ook even moeilijk. Maar dat is dan later weer gekanteld. Die kanteling zouden we straks opnieuw kunnen zien.”

In België moet nog altijd een volwaardige regering worden gevormd. Dat wordt zo lastig dat sommigen rekening houden met nieuwe verkiezingen. Als ik u volg, over de populariteit van leiders en de terugkeer van klassieke partijen, hoeven we in dat geval niet te vrezen voor een monsterscore voor Vlaams Belang?

“Het risico van nieuwe verkiezingen in België is niet dat Vlaams Belang door het dak zou gaan, maar wel dat de uitkomst van die verkiezingen niet wezenlijk zal verschillen van de vorige. De langetermijntrend in Europa is versnippering. De les die we daaruit misschien kunnen trekken, is dat een minderheidsregering zo gek nog niet is. U zou dat in België ook eens kunnen proberen. Zo’n regering moet wel een bredere basis hebben dat de huidige Belgische regering, maar een meerderheid is dan niet nodig. Die zoekt de regering dan bij wisselende partijen in het parlement.”

Zo krijgt het parlement meer macht.

“Precies. Het lijkt mij in elk geval logisch om met die optie in uw land rekening te houden. Ook in Nederland hebben we het daar weleens over. Denemarken en Zweden bewijzen dat het kan werken. Al is het verschil met Nederland dat zij maar één Kamer hebben, en wij zowel een Eerste als een Tweede Kamer.”

Bij ons is de Senaat tot irrelevantie herleid.

“In dat geval zou ik zeggen: zeker overwegen.”