Nu Londen brexitafspraken blijft negeren, bereidt Europese Commissie zich voor op het ultieme ultimatum

Vandaag verstrijkt het zoveelste brexitultimatum. De Britten weigeren de afgesproken controles op goederen bij de Noord-Ierse grens uit te voeren. Achter de schermen bereidt de Europese Commissie de lidstaten voor op harde sancties die Londen in het gareel moeten krijgen.

De Britse vlag kan vandaag uit. Opnieuw negeert Londen doodleuk een Europees ultimatum om de brexitafspraken na te komen. En opnieuw doet de EU niets. De Europese Commissie blaast geen rimpeling in het Kanaal.

Britse politici zullen gniffelen. Het dreigende ‘pacta sunt servanda’ (afspraak is afspraak), dat commissaris Maros Sefcovic in juni liet horen, is verstomd. “Een adempauze inlassen”, heet het nu in Europese middens. “De gemoederen tot bedaren brengen.” Tegelijkertijd maakt de Commissie achter de schermen bij de lidstaten de geesten rijp om eind dit jaar hard terug te slaan: met importheffingen, het weren van Britse bedrijven op de Europese markt en uitsluiting van Europese onderzoeksprogramma’s waar de Britten tuk op zijn. “Het is niet onze eerste keuze, wel de ultieme”, aldus een betrokken ambtenaar.

Eerst terug naar vandaag: de dag waarop de drie maanden respijt aflopen waarom de Britten in juni vroegen. In die maanden is er overlegd over manieren waarop het inmiddels beruchte Iers/Noord-Ierse protocol uitgevoerd kan worden. Dat protocol (45 pagina’s) is onderdeel van het veel bredere brexitakkoord (177 pagina’s) over het vertrek van het Verenigd Koninkrijk (inclusief Noord-Ierland) uit de EU, maar heeft zich ontwikkeld tot de ontstoken blindedarm van die papiermassa. Niet onbegrijpelijk overigens, noch onverwachts.

Het Britse vertrek maakt van de grens tussen Noord-Ierland en Ierland (wel lid van de EU) een Europese buitengrens die bewaakt moet worden. Grenscontroles zouden de vrede in Noord-Ierland (verankerd in het Goede Vrijdagakkoord) in gevaar kunnen brengen. Dat risico was bekend bij de brexiteers, maar destijds praatten ze er liever niet over. Dat zou het succes van hun campagne ondermijnen.

Na het brexitreferendum moest Londen de realiteit alsnog onder ogen zien. Voor mensen was alles geregeld, die kunnen ongehinderd de grens over, maar voor goederen niet. Na drie jaar onderhandelen was het protocol klaar, feitelijk de kwadratuur van het verenigen van de cirkel om de Noord-Ierse vrede (geen controles op goederen) met bescherming van de Europese markt (wel controles, geen ‘gat’ in de buitengrens). Praktisch komt het erop neer dat Noord-Ierland zich deels aan EU-regels houdt, zodat controles aan de grens met Ierland overbodig zijn. De controles op de goederenstroom van Britse producten naar Noord-Ierland (op kwaliteit, veiligheid, eindbestemming) geschiedt in Groot-Brittannië of in Noord-Ierse havens, uitgevoerd door de Britten.

Elk woord in het protocol is gewogen, elke komma bediscussieerd. De Commissie, het Europees Parlement, de Britse regering (premier Boris Johnson) alsook het Britse parlement tekenden ervoor. Waarna het gezeur begon.

Worstoorlog

Negen maanden later worden de controles nog steeds niet of onvoldoende uitgevoerd, heeft de EU nog steeds niet het beloofde toezicht op de Britse douaniers, verlengt Londen eenzijdig de overgangsperiodes (waarin alles bij het oude blijft) en dobberden er deze zomer Britse en Franse oorlogsboten in het Kanaal om hun vissers te beschermen.

Er is het probleem van de export van vers vlees vanuit Groot-Brittannië naar Noord-Ierland. De EU stelt aan alle niet-EU-landen (dus ook het Verenigd Koninkrijk) strikte eisen aan de import van dierlijke producten omwille van voedselveiligheid en het voorkomen van dierziekten. Londen steigerde: zo werden de Noord-Ieren beroofd van hun verse worstjes, dus controles bleven uit. Britse tabloids spraken snuivend over de Grote Worstoorlog.

Er is gedoe over de controle op postpakketjes naar Noord-Ierland, over de export van geneesmiddelen, de quarantaineregels voor huisdieren en de hoeveelheid extra papierwerk nu de handel niet meer zo frictieloos is als voor de brexit.

In juli kwam Londen met zijn befaamde Command Paper, de naam spreekt boekdelen. Daarin eist de Britse regering heronderhandeling van het protocol en dreigt het anders eenzijdig op te blazen. Volgens Johnson en zijn brexitonderhandelaar David Frost is het protocol een gedrocht waarvoor ze destijds alleen getekend hebben om de brexit veilig te stellen. Frost typeert zijn EU-collega Sefcovic en diens team als een stelletje regelfetisjisten. Praktisch wil Londen veel lichtere of geen controles en een handelsstroom met Noord-Ierland zoals die voor hun vertrek uit de EU was. Bovendien mogen EU-instituties als het Europees Hof zich nergens meer mee bemoeien.

Aan EU-zijde wordt de Britse eisenretoriek met een mengeling van ongeloof en meewarigheid aangehoord. Brexit betekent toch brexit, zeggen ambtenaren verwijzend naar de slogan waarmee de voormalige Britse premier Theresa May de scheiding van de EU verdedigde? Take back control (die andere slogan van de brexiteers) impliceert toch ook: take back controls? En omvat de door de brexiteers bewierookte ‘soevereiniteit’ dan geen ‘verantwoordelijkheid’?

Dat Europa niettemin vandaag afziet van juridische acties of handelsgekletter heeft ermee te maken dat voor de lidstaten brexit verleden tijd is. Op Sefcovic na houdt niemand zich er nog mee bezig. In de Brusselse troonrede van Commissievoorzitter Ursula Von der Leyen deze maand, kwam het woord brexit niet eens meer voor.

Niet onbelangrijk: ondanks het feit dat de Britten de afspraken niet nakomen, zijn er vooralsnog geen aanwijzingen dat Britse producten via Noord-Ierland illegaal op de Ierse en Europese markt belanden. Het gaat Brussel te ver om dan een handelsoorlog te starten om wat worstjes en huisdieren.

Slappe knieën

De Commissie wil een ‘permanente oplossing’ voor de geschillen, geen kortetermijn-armworstelen. Dus komt ze medio oktober met nieuwe voorstellen om de problemen met controles, formulieren en etikettering op te lossen zonder het protocol te veranderen. De enige Britse eis waarmee de Commissie nooit zal instemmen, is het schrappen van de rol van het Europees Hof als finale arbiter over de juiste toepassing van EU-wetten. Dat is niet alleen verdragsrechtelijk maar ook politiek onmogelijk: het zou Polen gelijk geven in hun streven het primaat van EU-recht op te blazen.

De Commissie weet dat het averechts werkt om met tromgeroffel een nieuw ultimatum aan te kondigen. Londen zal achteroverleunen tot de nieuwe datum in zicht is en dan – hopend op slappe knieën bij de EU – nieuwe concessies proberen los te peuteren. Tot nu toe werkt dat. Precies wat de lidstaten niet wilden – het steeds opnieuw verlengen van overgangsperiodes – gebeurt nu.

Mede daarom is de Commissie ermee begonnen om in alle beslotenheid de lidstaten te informeren welke harde sancties mogelijk zijn voor het geval Londen eind dit jaar nog steeds het protocol negeert. Daarbij gaat het niet alleen om de gebruikelijke rechtszaken, maar om directe handelsbeperkingen (importheffingen) alsook het afwijzen van Britse verzoeken deel te nemen aan (met EU-geld gesubsidieerde) onderzoeksprogramma’s. Ook op de sanctielijst: het inperken van de vrijheid van Britse financiële dienstverleners om te opereren op de lucratieve Europese markt.

Maar heeft de Unie de politieke moed rond de jaarwisseling de zaak op de spits te drijven? In elk geval weten de lidstaten dan wat er op het spel staat en over welke wapens ze beschikken. “Van verrassingen kan dan geen meer sprake zijn”, aldus een EU-ambtenaar.