Nieuwe EU-voorzitter Zweden heeft de potentie om Europa te verdelen. Zal het dat ook doen?

Vanaf 1 januari 2023 is Zweden voorzitter van de Europese Unie. De vraag is hoe de Zweedse regering die rol gaat invullen, met een EU-sceptische partij als gedoogpartner. Zo zou het land dwars kunnen liggen op het gebied van klimaat en migratie.

Elk land dat een half jaar lang voorzitter is van de Europese Unie probeert die taak op zijn eigen manier in te kleuren. Voor Zweden, dat op 1 januari aan de beurt is, geldt dat ook. Onder Zweeds voorzitterschap zullen met name geel en blauw domineren: de kleuren van de Zweedse vlag, die van de EU, maar ook van Oekraïne.

Komend half jaar staat de reactie op de oorlog bovenaan de Europese agenda; de EU besluit mogelijk over nieuwe sancties tegen Rusland en verdere steun aan Oekraïne. Zweden moet ervoor zorgen dat de neuzen dezelfde kant op blijven staan. Op andere vlakken heeft het land de potentie om de EU te verdelen. Geel en blauw maken samen groen, maar juist het thema klimaat dreigt naar de achtergrond te verdwijnen.

Taken en prioriteiten van een voorzitter

Het voorzitterschap geldt voor de zogeheten Raad van de Europese Unie. Samen met het Europees Parlement heeft die Raad de functie om wetten en begrotingen die de Europese Commissie voorstelt goed te keuren, aan te passen of af te keuren. In de Raad van de EU zijn alle 27 lidstaten met één minister vertegenwoordigd. Welke minister dat is, hangt af van het onderwerp. Gaat het om transport, dan komen de ministers van Transport bijvoorbeeld bij elkaar, bij financiën de ministers van Financiën, enzovoort.

De voorzitter organiseert de bijeenkomsten van de Raad van de EU en bepaalt wanneer wetgeving wordt behandeld. Maar de macht van de voorzitter moet niet worden overschat, zegt Adriaan Schout, EU-expert bij Clingendael en hoogleraar Europees bestuur aan de Radboud Universiteit: “Je erft een lopende agenda en er zijn internationale ontwikkelingen die er al op staan.”

Door over bepaalde thema’s conferenties te organiseren, kun je als voorzitter wel dossiers onder de aandacht brengen en zo bijvoorbeeld de Europese Commissie een ‘haakje’ geven om nieuw beleid te bedenken, aldus Schout: “Nederland heeft dat bijvoorbeeld gedaan met het milieu, Frankrijk met problemen rond de Middellandse Zee en Spanje met de banden met Latijns-Amerika.”

Elke voorzitter formuleert zijn eigen prioriteiten. Voor Zweden zijn dat veiligheid, concurrentie, klimaat en de democratische waarden van de EU. Maar opeenvolgende voorzitters vormen ook trio’s met een overkoepelende agenda. Zweden maakt onderdeel uit van een trio met Frankrijk, dat voorzitter was in de eerste helft van 2022 en met Tsjechië, dat het afgelopen half jaar voorzitter was.

Een belangrijke taak van de voorzitter is optreden als ‘eerlijke en neutrale bemiddelaar’. De EU besluit het liefst met een zo groot mogelijke consensus; een voorzitter die boven de partijen staat, kan daar een grote rol in spelen. Schout: “Het voorzitterschap is een bevoorrechte positie. Doordat je contact hebt met iedere lidstaat, beschik je over de beste informatie.”

De belangrijkste Zweedse belangen

De vraag is alleen in hoeverre een voorzitter die rol goed kan vervullen als het land op bepaalde beleidsterreinen zelf een groot belang heeft. In woord is Zweden een van de grootste voorvechters van een stevig klimaatbeleid. Maar in daad is het Zweedse groen onder de nieuwe rechts-conservatieve regering van premier Ulf Kristersson toch echt een tint minder fel.

Strenge klimaatdoelen voor bedrijven zijn prima, maar “we zeggen nee tegen beleid dat innovatie inperkt”, hield Kristersson zijn parlement voor. Bovendien heeft Zweden bij de formatie van de nieuwe regering zijn aparte ministerie voor Milieu afgeschaft. Milieu en klimaat vallen nu onder het ministerie van Ondernemen en Innovatie.

Een van de belangrijkste klimaat- en natuuropgaven in het komende jaar is het bereiken van overeenstemming over de nieuwe EU-bosstrategie, onderdeel van de Europese Green Deal. Als het aan de Europese Commissie ligt, mag er in de toekomst minder natuurlijk bos worden gekapt. En juist daar liggen de Zweden dwars, vanwege hun grote houtindustrie. Dat was overigens ook al het geval onder vorige regeringen.

Schout denkt niet dat de Zweedse taak hierdoor lastiger wordt. “Elk voorzitterschap kent dergelijke dossiers. Iedereen realiseert zich dat dit zich afspeelt voor het oog van de wereld. Je kunt je daarom niet permitteren om je eigen belang door te drukken.”

De invloed van de Zweden Democraten

Wat Zweden mogelijk voor een dilemma stelt, is de handelsrelatie met de Verenigde Staten. De Europese Commissie ergert zich groen en geel aan de Amerikaanse Inflation Reduction Act, een steunpakket van 369 miljard dollar voor duurzame investeringen in de Amerikaanse industrie. De Europese Commissie ziet dit als protectionisme en wil mogelijk reageren met eigen protectionistische maatregelen in Europa. Maar Zweden is juist een groot voorstander van zo veel mogelijk vrijhandel.

Ook staat er belangrijke wetgeving in de steigers over migratie. De rechtse Zweden Democraten, die Kristerssons regering gedogen, zijn echter fel tegen het opnemen van meer migranten, terwijl landen als Italië en Griekenland willen dat migranten eerlijker worden verdeeld over de EU.

Daarnaast stemden de Zweden Democraten in het Europees Parlement tegen het stopzetten van een deel van de EU-subsidie voor Hongarije wegens het uithollen van de rechtsstaat. Dat terwijl Zweden het versterken van de democratische instituties juist een speerpunt heeft genoemd. Die uiteenlopende standpunten kunnen wrijving veroorzaken.

Welke invloed deze regering op het voorzitterschap van Zweden heeft, zal moeten blijken. “In het informele circuit kan Zweden misschien pleiten voor denkrichtingen om het migratieprobleem op te lossen, zoals strengere regels voor repatriëring”, zegt Schout. Maar het voorzitterschap kan ook een dempend effect hebben op een al te politiek optreden. Duitsland heeft bijvoorbeeld als grootste nettobetaler aan de EU een uitgesproken visie op begrotingsdiscipline. Als voorzitter kwam het echter meermaals in de situatie dat het budgetonderhandelingen moest afronden. Schout: “Het voorzitterschap laat je oplossingsgerichter denken. Dat zwakte de Duitse positie af.”

In eigen land mag de Zweedse regering dan uitgesproken zijn, als EU-voorzitter is de kans groot dat Zweden voorzichtig is met kleur bekennen.