Linkse Lula da Silva maakt weergaloze comeback, maar erft een land dat voor bijna de helft van Bolsonaro is

Lula is terug. Bolsonaro is niet weg. Zondagavond bleek de winst van de één slechts iets groter dan het verlies van de ander. Hoewel de radicaal-rechtse president Jair Bolsonaro 2 miljoen stemmen achterbleef bij de linkse ex-president Luiz Inácio Lula da Silva, kreeg zijn conservatief-nationalistische project meer stemmen dan ooit. Uitdager Lula versloeg de zittende president met 50,9 procent tegen 49,1.

Om 19.43 uur zet de 55-jarige Marisa Vilarino het op een huilen. Minutenlang vloeit de spanning met de tranen uit haar lichaam terwijl feestmuziek door de oude fabriekshal schalt in het centrum van São Paulo. Honderden Lula-kiezers kwamen hier zondagavond bijeen om de uitslag te volgen. Er is geen ontkennen meer aan, Lula’s voorsprong, zij het een kleine, is een definitieve.

Dus weent Vilarino tussen de juichende menigte. Dan wrijft ze haar ogen droog en begint te dansen. Ze denkt aan 1985, vertelt ze, toen Brazilië het einde vierde van twee decennia militaire dictatuur. “Toen meenden we dat de democratie was gered, maar we waren er nog niet.” Nu wel? Ze haalt de schouders op. “We hebben Bolsonaro verslagen, maar niet het bolsonarisme.”

Keuze voor gematigd links

Een van de wildste ritten in de recente politieke geschiedenis kwam deze zondag tot een einde. Na gespannen campagnemaanden waarin familieleden elkaar niet meer aankeken en landgenoten elkaar met wapens te lijf gingen, stemden 60 miljoen Brazilianen vóór ex-president Lula en hartgrondig tegen de zittende president Bolsonaro. 58 miljoen landgenoten deden precies het tegenovergestelde.

De grootste democratie van Latijns-Amerika slaat per 2023 van extreemrechts af naar gematigd links. De 77-jarige Lula da Silva vestigt zich in de annalen als weergaloze comeback-kid. Denk Churchill die in 1915 concludeerde ‘I am finished’, denk de verbannen Napoleon die in 1815 vanaf Elba met duizend man koers zette richting het vasteland. Of in Brazilië zelf: de geroemde en omstreden Getúlio Vargas die in 1945 uit de macht werd gezet om vijf jaar later de verkiezingen weer te winnen.

Overdreven? Eind 2010 verliet Lula na acht jaar het presidentieel paleis met waarderingscijfers van 87 procent, om daarna hard en diep te vallen. Begin vorig jaar was hij nog een voor corruptie veroordeelde crimineel. Het maakte niet uit dat de uitspraak rammelde, hij was afgeschreven. Een oude man, nog geliefd door velen, maar samen met zijn arbeiderspartij PT blijvend politiek verminkt.

Zondagavond galmt zijn naam weer door de straten als een uitzinnig stadionlied. “Oléééé, olaaaaa, Lulaaaa, Lulaaaa.” Duim en wijsvinger gestrekt in L-vorm, codetaal voor de helft van het land: wij behoren tot het winnende team. En wat smaakt deze overwinning de in het rood gestoken supporters zoet na vier lange jaren die zij als een nachtmerrie ervoeren. Natúúrlijk is het Lula die eigenhandig met de anti-Lula afrekent - het gezicht althans, niet de stroming.

Grote opluchting

Op de Avenida Paulista, de meerbaans verkeersader door het hart van de miljoenenstad, wacht ontwerper Caio Torres (33) met zijn vriend tussen tienduizenden mensen op de winnaar. Op zijn shirt met jungleprint plakken twee Lula-stickers. Hij voelt grote opluchting na ‘uitputtende’ jaren. “Onze democratie liep groot gevaar, maar heeft stand gehouden.” Om hem heen zingt de massa: “Het is tijd, Jair. Já ir embora, tijd om te gaan.”

Terwijl de straten van São Paulo zich vullen met feestvreugde, is die andere helft van Brazilië zondagavond onzichtbaar. Ook de man die de verkiezingen verloor met een paar honderdduizend stemmen meer dan het aantal waarmee hij in 2018 won, laat zich niet zien. Even na tienen melden Braziliaanse media dat het licht in de presidentiële ambtswoning uit is. Hij is gaan slapen, stellen ingewijden.

Het is een scherp contrast met de luidruchtige frontale manier waarop de president de afgelopen jaren regeerde. Hij omarmde de machtige landbouwsector, die met zijn industriële soja-productie gestaag happen neemt uit de Amazone, hij verklaarde het regenwoud tot wingewest en stelde dat inheemsen moesten ‘evolueren’. De ontbossing die onder Lula flink was gezakt, steeg de afgelopen jaren weer naar recordhoogten. Illegale goudzoekers, mijnbouwers en houthakkers kregen ruim baan.

De extreem-rechtse president versoepelde wapenwetten, moedigde politieagenten aan om criminelen te doden en vulde zijn kabinet met militairen en fanatiek-christelijke pastors. Hij bezigde homofobe en racistische teksten en wreef Lula een ‘genderideologie’ aan waarin geslacht niet meer zou bestaan. Hij verzette zich tegen coronamaatregelen en traineerde de aankoop van vaccins. 700 duizend Brazilianen stierven aan Covid. Daags voordat de Russische president Poetin Oekraïne binnenviel, reisde Bolsonaro af naar Moskou.

Vijanden

Met groeiende zorgen keek de helft van het land toe hoe de president aanval na aanval afvuurde op de rechtsstaat. Rechters van het hooggerechtshof en het electoraal hof waren volgens hem politieke vijanden, niet te vertrouwen bondgenoten van links. En het elektronisch kiessysteem waarmee Brazilië al een kwarteeuw presidenten kiest, inclusief hijzelf, was volgens hem fraudegevoelig. Leger en politie stonden aan zijn zijde, mocht het ‘erop aankomen’, dreigde hij meermaals.

“In Brazilië kan een bizarre grap zonder dat je er erg in hebt plots werkelijkheid worden”, zei een linkse kiezer eerder dit weekend in São Paulo. “De grap bleek echt. En het ergste is dat mensen erbij stonden te klappen.” Bolsonaro’s waarderingscijfers zakten in de pandemie naar 30 procent. Opiniepeilers gaven hem voorafgaande aan de eerste stemronde 35 procent. Maar de enige peiling die telt, laat zien dat 58 miljoen Brazilianen graag méér Bolsonaro hadden gehad. Of in elk geval, ondanks alles, liever hem dan Lula.

Zijn hard-populistische conservatief-religieuze mengelmoes bleek op tal van manieren aantrekkelijk. Hij was er voor de rijken die konden rekenen op een neoliberaal beleid, voor de witte man die vreest voor zijn privileges, voor nationalisten die smulden van het vlagvertoon, voor christelijke armen die via de preek angst voor links werd bijgebracht, voor miljoenen armen die in het verkiezingsjaar een extra hoge uitkering van hem kregen. Het land stemde in krappe meerderheid voor Lula, maar gaf het parlement eerder deze maand een duw naar rechts.

Moeilijkste termijn

In januari begint Lula, de comeback-president, aan zijn derde en moeilijkste termijn. In het Planalto-paleis in hoofdstad Brasília treft hij een bureau met dossiers tot aan het plafond en daarnaast een klein stapeltje resterende bankbiljetten. Even verderop zetelt een hem deels vijandig congres. Ook de verwachtingen uit binnen- en buitenland passen waarschijnlijk niet in zijn kantoor. Andere wereldleiders keken al reikhalzend uit naar zijn overwinning en waren er zondag snel bij hem te feliciteren.

De Europese Unie (tevens groot soja-afnemer) zal hameren op de snelle ‘redding’ van de Amazone en op stellingname in de Oekraïne-oorlog (waaraan volgens Lula ook de NAVO schuld heeft). In de eigen regio voltooit hij een recente linkse golf met eerdere linkse overwinningen in onder andere Mexico, Argentinië, Peru, Chili en Colombia. Lula, de grootste, zal moeten manoeuvreren tussen de geïsoleerde socialistische leiders van Venezuela en Cuba en zijn nieuwe progressief-linkse buren.

Maar de acute vraag is hoe Brazilië de komende twee maanden doorkomt, nu de strijd is beslecht op punten, maar de damp nog van het opgehitste publiek slaat. Bolsonaro volgde de afgelopen maanden met zijn fraude-insinuaties het Donald Trump-script, maar hield zich zondagnacht op de vlakte. Parlementsvoorzitter Arthur Lira, een belangrijk bondgenoot van de president, sprak wel alvast sussende woorden. De meerderheid had gesproken, stelde hij. De verkiezingsdag en de daaropvolgende avond verliepen zonder grote incidenten. Het biedt voorzichtige hoop voor een geweldloze machtsoverdracht in januari.

“Ik ben nog steeds verdoofd van de spanning”, zegt acteur Taiguara Nazareth (45) die ook naar de Avenida Paulista kwam om de aanstaande president toe te juichen. “Ik was bang dat het monster weer zou winnen. Die man druist in tegen alles waar ik als progressieve zwarte man voor sta.” Nazareths angst bleek ongegrond, al kwam Bolsonaro ‘gevaarlijk’ dicht bij herverkiezing. De zorgen over een verdeeld land zijn even vergeten wanneer Lula zich diep in de avond begeeft onder zijn aanhang. “De democratie is terug in Brazilië”, schreeuwt overwinnaar Lula vanaf het dak van een campagnebus. “Het volk kan weer dromen!”

Einde aan honger

Zijn eerste prioriteit, speechte hij eerder in een volle perszaal, “is een einde maken aan honger”. Als een van de grootste voedselproducenten ter wereld, moet Brazilië zijn eigen inwoners een ‘ontbijt, lunch en avondmaal’ kunnen garanderen. Hij beloofde economische groei, werkgelegenheid, een hoger minimumloon, betere zorg en onderwijs. “Goed leven, goed eten, goed wonen.” En hij beloofde vrede: “Dit volk wil niet meer ruziën.”

Zo komt een van de grootste wensen van Lula’s kiezers een stap dichterbij: een terugkeer naar ‘normaal’, naar gematigd, naar die vrolijke, zachtaardige samenleving die Brazilië ook is. ‘Make Brazil 2002 again’, prijkte dit weekend op een petje van een Lula-aanhanger. Miljoenen Brazilianen stemden in een poging de tijd twee decennia terug te draaien, naar het moment dat de linkse politicus voor het eerst won en alles in hun ogen beter werd.

In 2002, toen 57 jaar oud, had Lula al laten zien over uithoudingsvermogen te beschikken. De vakbondsman met wilde baard sloeg meermaals mis voordat hij zich begin deze eeuw in een pak hees, opschoof naar het midden en de massa voor zich wist te winnen. Sinds Brazilië halverwege de jaren tachtig terugkeerde naar de democratie verloor Lula drie presidentsverkiezingen (‘89, 94’ en ‘98), nam aan drie niet deel (2010, ‘14 en ‘18) en won er drie (2002, 2006 en 2022).

Wat het plaatje compleet maakt: hij belichaamt zelf de verheffing die hij zijn land beloofde en bracht. Hij werd in 1945 geboren op het arme platteland van de noordoostelijke deelstaat Pernambuco. Zijn moeder verhuisde toen hij zeven was met haar acht kinderen naar São Paulo. Als jongen werkte hij als schoenenpoetser. Op zijn 19de verloor hij als fabrieksarbeider een pink in een machine van een auto-onderdelenfabriek. In de jaren zeventig, ten tijden van het militaire regime, vergaarde hij faam als leider van de metaalwerkersvakbond.

Als politicus moest hij zichzelf heruitvinden om te kunnen winnen. Verre van de geharde socialist waarvoor het Bolsonaro-kamp hem in deze campagne uitmaakte, was president Lula vooral een handige sociaaldemocraat. Al in zijn campagne in 2002 beloofde hij in een ‘brief aan het volk’ een gematigde economische koers. Hij zocht toenadering tot het bedrijfsleven en benoemde een liberaal als centraal bankier. Geholpen door economische meewind bracht hij de overheidsschuld omlaag.

Hij toonde zich links in zijn sociale programma’s. Subsidies met namen als ‘Familiebeurs’ en ‘Nul honger’ hielpen miljoenen uit de extreme armoede. Hij opende scholen en universiteiten en gaf studiebeurzen aan arme, inheemse en zwarte Brazilianen. Meermaals verhoogde hij het minimumloon. Politicus Lula ontketende geen revolutie tegen het kapitaal, maar een revolutie via de portemonnee: een baan, een opleiding, een bord eten op tafel, een salaris om van te kunnen winkelen of een keer op vliegvakantie te gaan.

Het werkte, de kredietcrisis die in 2008 wereldwijd losbarstte, arriveerde met enkele jaren vertraging in Brazilië. Pas na zijn presidentschap ontrafelde de behaaglijke trui die hij voor zijn land had gebreid. Arbeiderspartij PT bleek onderdeel van een enorm corruptieschandaal. Een vijandig parlement stuurde Lula’s opvolger Dilma Rousseff met pek en veren de laan uit. Ook Lula kreeg het stempel van ladrão, dief, toen hij in 2017 in een omstreden proces werd veroordeeld. Bijna twee jaar zat hij vast. De anti-Lula won ondertussen de verkiezingen van 2018.

Pas toen in maart vorig jaar het hooggerechtshof Lula’s strafblad nietig verklaarde, kon hij uit zijn ballingschap terugkeren. Zijn comeback is zonder twijfel historisch, maar heeft geen voorspellende waarde voor de komende jaren. Het land keert niet terug naar 2002. Lula stapt een podium op dat in zijn afwezigheid ingrijpend is veranderd.