Jong en oud demonstreren hand in hand in China tegen willekeur en voor democratie: wat is er aan de hand?

1. Wie zijn de demonstranten?

China lijkt in de greep van één grote golf aan protesten, maar in feite vallen de demonstranten uiteen in twee groepen. De eerste groep is erg zichtbaar in westerse media: dat zijn de jongeren die op straat en op universiteitscampussen actievoeren. Volgens een telling van de Singaporese nieuwsorganisatie Initium vonden op 44 campussen in China protesten plaats.

Deze jongeren zijn hoogopgeleid en wereldwijs, hebben toegang tot technologie om online censuur en surveillance te omzeilen en komen daardoor makkelijker in contact met buitenlandse media. Ze protesteren tegen het zerocovidbeleid, maar roepen in hun slogans ook om democratie, vrijheid van meningsuiting en een rechtstaat. Hun herkenningsteken is een leeg wit blad, een stille aanklacht tegen censuur. Deze protesten worden op Chinese (sociale) media niet getoond.

De tweede groep is minder zichtbaar, maar mogelijk even talrijk (door de versnippering van de protesten is het moeilijk een totaalbeeld te krijgen): dat zijn de inwoners van wijken in lockdown. Zij trekken in groepen naar het kantoor van hun buurtcomité om daar voor hun rechten op te komen. In deze groepen zie je alle lagen van de samenleving: jong en oud, arbeidsmigranten en middenklasse, hoog- en laagopgeleid.

Deze protesten zijn kleiner en vinden veelal achter gesloten hekken plaats. Maar berichten hierover worden volop gedeeld op Chinese sociale media en veroorzaken een sneeuwbaleffect van lokaal verzet en opgeheven lockdowns.

2. Wat willen ze?

In eerste instantie richten de protesten zich tegen het zerocovidbeleid: tegen de lockdowns, de opsluitingen in centrale quarantaine en het voortdurende testen. Veel Chinezen zijn er inmiddels van overtuigd dat het zerocovidbeleid economisch onhoudbaar is, en mentaal onleefbaar. Beelden van juichende supporters zonder mondkapjes op het WK in Qatar – inmiddels gecensureerd in China – versterkten dat gevoel nog. “We willen geen lockdowns, we willen leven”, is een van de meest gehoorde slogans.

Tegelijk beseffen de deelnemers aan de protesten dat het zerocovidbeleid niet in één klap kan worden opgeheven, omdat dit tot een overrompeling van de ziekenhuizen en een sterftegolf zou leiden. Maar ze willen een perspectief op heropening en een wetenschappelijk onderbouwde exit-strategie. Ze willen een eind aan het huidige politieke theater waarbij de nationale overheid de “superioriteit van het zerocovidbeleid” volhoudt, terwijl lokale overheden een uitweg proberen te vinden.

Uniek voor China is dat de demonstranten ook veranderingen eisen van het politieke systeem. Dat gebeurt vooral in de straat- en campusprotesten van de jongeren, waar om democratie, rechtsstaat en vrijheid van meningsuiting wordt gevraagd. Jongeren in Shanghai riepen zelfs om het aftreden van Xi Jinping en de Chinese Communistische Partij (CCP). In Beijing – als hoofdstad politiek gevoeliger – werden de slogans van het eerdere ‘Brugprotest’ herhaald, een indirecte manier om Xi te bekritiseren: “We willen geen dictators, we willen stemrecht.”

De protesterende burgers in de wijken gebruiken andere slogans, maar uiten eenzelfde onvrede met het systeem. Ze eisen van hun buurtcomité een wettelijke legitimatie voor de lockdowns, en maken daarbij volop gebruik van juridische handleidingen die sinds enkele dagen op Chinese sociale media circuleren. Ze gebruiken geen gevoelige politieke termen, maar vragen in grote lijnen hetzelfde als de jongeren: een einde aan het zerocovidbeleid, maar ook een einde aan de willekeur en rechteloosheid van het Chinese politieke systeem.

3. Hoe reageren de autoriteiten?

Voorlopig reageren de Chinese autoriteiten voor hun doen erg beheerst. Kritiek op het politieke leiderschap kan in China tot zware gevangenisstraffen leiden. De politie was het hele weekeinde massaal aanwezig bij de protesten, maar lieten de demonstranten binnen een afgebakende ruimte en tijdspanne begaan. Alleen in Shanghai kwam het tot schermutselingen, en werden minstens twaalf demonstranten gearresteerd. Een BBC-journalist werd door politie hardhandig opgepakt en afgevoerd.

Gevreesd wordt dat de repressie meer achter de schermen plaatsvindt. Door de alomtegenwoordige camera’s en gezichtsherkenning kunnen demonstranten makkelijk worden geïdentificeerd. Er gaan geruchten dat de voortrekkers van de studentenprotesten onder druk worden gezet, bijvoorbeeld via dreigementen hen een diploma te onthouden. Studenten van Tsinghua en Peking University, twee topuniversiteiten in Beijing, raadden studenten zondag aan om wegens de covidepidemie in de hoofdstad de campus te verlaten en naar huis te gaan.

De autoriteiten proberen ook politieke symbolen onschadelijk te maken. Politie in Shanghai liet het straatbord van de Urumqistraat weghalen, waar de protesten zaterdag en zondag plaatsvonden, en zette de straat af. Een grote papierwinkel zou maandag aangekondigd hebben de verkoop van wit papier stop te zetten, al werd dit later ontkend. De geschiedenis en het enorme veiligheidsapparaat van de CCP kennende is het onwaarschijnlijk dat de protesten lang getolereerd zullen worden.

Volgens een demonstrant in Shanghai trad de politie zondag al agressiever op dan zaterdag. Ze zei te vrezen voor meer geweld bij latere protesten.

4. Kan dit tot een aanpassing van het zerocovidbeleid leiden?

Xi Jinping heeft zich persoonlijk verbonden met het zerocovidbeleid, en staatsmedia verkondigen al bijna drie jaar dat de ‘bescherming van mensenlevens’ in China ‘de superioriteit van het socialistische systeem’ aantoont, afgezet tegen het hoge aantal coviddoden in de rest van de wereld. Dat maakt het moeilijk om het zerocovidbeleid stop te zetten, zeker voor een leider die als onfeilbaar geldt. Het loslaten van het virus zou in China waarschijnlijk tot een sterftegolf leiden, gezien de lage vaccinatiegraad onder ouderen.

Anderzijds is het zerocovidbeleid onhoudbaar geworden, en lijkt de Chinese overheid de controle over het virus kwijt. Maandag werden in heel China 40.052 nieuwe besmettingen gemeld, maar dat cijfer is ongeloofwaardig: zo zou het aantal besmettingen in Beijing zijn gedaald, terwijl er een grote uitbraak gaande is en tal van lockdowns werden opgeheven. Het virus opnieuw indammen kan alleen nog met zware lockdowns, maar daar heeft de bevolking zich net tegen gekeerd. Het zerocovidbeleid lijkt zo langzaam te imploderen, terwijl een exit-strategie ontbreekt.

In staatsmedia werd maandag met geen woord over de protesten gerept, en ook op Chinese sociale media is het onderwerp gecensureerd. Staatspersbureau Xinhua herhaalde dat het zerocovidbeleid strikt moet worden gevolgd, al werd daaraan toegevoegd dat het plaatsen van hekken en afsluiten van nooduitgangen niet is toegelaten. Een aanpassing van het zerocovidbeleid lijkt zich niettemin op te dringen, maar zal waarschijnlijk niet meteen op de protesten volgen, want dat zou door de demonstranten als een overwinning op Xi kunnen worden geclaimd.