Hoe een van de meest succesvolle partijen in de geschiedenis van de politiek zichzelf nu saboteert

De Britse minister van Volksgezondheid Thérèse Coffey, tevens plaatsvervangend premier, had woensdagavond schoon genoeg van Conservatieve fractiegenoten die tegen de regering wilden stemmen. Woedend zou de sterke bewindsvrouw de jonge afgevaardigde Alex Stafford bij de schouders hebben gegrepen om hem naar de juiste stemkamer te dirigeren. Het was maar een van de chaotische taferelen die de val van Liz Truss, een dag later, bespoedigden.

In binnen- en buitenland worden de gebeurtenissen op het eiland met open mond gadegeslagen. De Britten zoeken hun toevlucht tot satire. Zo maakte de bekende cartoonist Matt, de viering van Guy Fawkes Night indachtig, een spotprent van de katholieke rebel Fawkes die op het punt staat het parlement op te blazen. Dat hoeft niet, krijgt hij te horen. “Dat doen ze zelf wel.”

‘Ze’, dat is de Conservatieve Partij, de oudste en een van de meest succesvolle partijen in de geschiedenis van de politiek. De partij van Benjamin Disraeli, Winston Churchill en Margaret Thatcher is immers zichzelf aan het saboteren. En dat ondanks een ruime meerderheid in het Lagerhuis, of misschien juist wel dankzij de grote verkiezingszege die ze eind 2019 onder Boris Johnsons leiding behaalde. Die comfortabele positie heeft ertoe bijgedragen dat de regeringspartij drukker is met onderlinge twisten dan met besturen.

Onderlinge strijd is er altijd geweest binnen de Conservatieve Partij. Het is immers een ‘brede kerk’ – een soort afspiegeling van de huidige Nederlandse regering, met liberalen, conservatieven en christenen. Ten tijde van de discussie over Graanwetten in de eerste helft van de 19de eeuw stonden de liberale vrijhandelaren bijvoorbeeld tegenover de conservatieve, vaak adellijke protectionisten. De partij verloor in 1846 de macht en kwam pas 28 jaar later weer aan regeren toe.

‘Drogen’ en ‘natten’

Tijdens haar premierschap in de jaren tachtig maakte Margaret Thatcher op haar beurt een onderscheid tussen de ‘drogen’ en de ‘natten’, de revolutionaire thatcherianen en de pragmatische patriciërs. Deze tweestrijd is in de afgelopen drie decennia, na de vorming van Europese Unie, op scherp gezet. Dat existentiële vraagstuk wilde David Cameron, die in 2005 was aangetreden als partijleider, voor eens en altijd beslechten door een referendum uit te schrijven over het EU-lidmaatschap. Zijn doel: de Conservatieve Partij herenigen.

Dat zou misschien hebben gewerkt als de Remain-stemmers in 2016 het referendum hadden gewonnen, maar het liep anders. Camerons opvolger Theresa May probeerde in het Brexit-dossier een middenweg te bewandelen, wat onvermijdelijk tot haar val leidde. Boris Johnson pakte het radicaler aan en nam de partij in feite over, om haar te veranderen in een Brexit-Partij of simpelweg de Boris Johnson Partij. ‘We are all Brexiteers’ ,was het nieuwe motto. Iets vergelijkbaars voltrok zich in de Verenigde Staten, waar de Republikeinse Partij werd gekaapt door de trumpianen.

Veel eurogezinde Conservatieven werden in de Johnson-tijd uit de fractie gezet of vertrokken uit eigen beweging. Met een flink verlies aan bestuurlijke kwaliteit tot gevolg. Het contrast met de Thatcher-tijd is leerzaam. Nadine Dorries, Liz Truss en Jacob Rees-Mogg kregen belangrijke departementen toebedeeld, maar zijn lichtgewichten vergeleken met ministers als Peter Carrington, Michael Heseltine en Douglas Hurd uit de kabinetten van Thatcher.

Na de voorbije weken rijst de vraag hoe Truss het in ’s hemelsnaam tot premier kon schoppen. Een simpele verklaring is dat ze haar achterban deed denken aan Thatcher. Het verleidde de columniste Sarah Vine tot de opmerking dat de partij af moet van haar obsessie met Thatcher. ‘Hoe briljant Thatcher ook was’, schreef de ex-vrouw van partijcoryfee Michael Gove in The Daily Mail, ‘de partij kan zich niet blijven gedragen als zo’n vreselijke kroeg-ouwehoer die steeds maar weer dezelfde verhalen opdist over de gloriedagen van vroeger.’

Hint naar Churchill

Een machiavellistische verklaring is dat Truss door de aanhangers van Boris Johnson in het zadel is geholpen, in de uitgekomen veronderstelling dat haar premierschap zou uitdraaien op een rampzalig intermezzo. Een dag na Truss’ aftreden vloog Johnson vanuit de Cariben, waar hij vakantie vierde, voortijdig terug naar Londen om zich op te werpen als redder in de nood. Dat is een hint naar Churchill, die andere held uit het verleden waar de in nostalgie gedrenkte partij maar niet van los kan komen.

Hoewel hij een mandaat van de kiezers heeft omdat hij in 2019 de verkiezingen won, zal Johnson als herbenoemde premier de stammenoorlog binnen de partij verder aanjagen – net als de onrust op de financiële markten. Zijn grote rivaal Rishi Sunak, geprezen om zijn competentie en economische kennis, geldt evenmin als een iemand die de partij zal verenigen. Penny Mordaunt, leider van de Conservatieve fractie in het Lagerhuis, stelde zich vrijdag als eerste officieel kandidaat om Truss op te volgen, met de boodschap dat ze de partij wil verenigen.

Binnen die Conservatieve fractie, waar massawerkloosheid dreigt na de verkiezingen die vroeg of laat zullen komen, klinkt een wanhopige roep om eendracht. ‘Zelfs als de aartsengel Gabriel de leiding krijgt’, verklaarde Gary Streeter, ‘moet de partij snel herontdekken wat discipline, wederzijds respect en teamwerk is.’ Anders kan de ‘natuurlijke regeringspartij’, als ze al in de huidige vorm blijft voortbestaan, zich opmaken voor een langdurig verblijf in de politieke wildernis.