‘Het tijdperk van Obama zijn vooral jaren van grote frustratie geweest’

Er waren blijkbaar zeven vertalers nodig om uw boek in het Nederlands om te zetten.

Jill Lepore: “Echt waar? En hebben die dan een ploeg gevormd, of gaf de ene na de andere het op? (lacht)”

De haast van de uitgever valt te begrijpen: Deze waarheden valt makkelijk te promoten als de ideale lectuur in een Amerikaans verkiezingsjaar. Maar daar is het niet voor geschreven?

Lepore: “Zo heb ik het niet bedoeld, maar ik hoop dat een lezer er in om het even welk jaar voordeel uit kan halen.”

Wat motiveerde u om zo’n geschiedenis te schrijven – geen kleine beslissing in een mensenleven?

Lepore: “Historici aan de Amerikaanse universiteiten staan erg wantrouwig tegenover nationale geschiedenissen, en ze hebben daar goede redenen voor: al te vaak functioneren die als een propagandistisch steuntje voor autoritaire leiders en vertellen ze een glorieus verhaal over de onstuitbare opgang van één of andere natiestaat. Na de Tweede Wereldoorlog zagen de Amerikaanse historici wat het nationalisme in Europa had aangericht, en gaven ze nationale geschiedenissen op ten voordele van deelgeschiedenissen over vrouwen, zwarten, enzovoort. De Amerikaanse geschiedenis in haar geheel vonden ze een te groot en te ingewikkeld onderwerp, en op dat braakliggende terrein ontstond een hele industrie van amateuristische boeken waarin een compleet fictieve geschiedenis wordt gebracht. Zowat alle ankers van de radicaal-rechtse zender Fox News hebben dat soort bestsellers geschreven.

“Ik vond dat ik daar als academisch historicus iets tegenover moest stellen. Mijn boek is vooral een politieke geschiedenis. Ik onderzoek wat er van de dure ‘waarheden’ die ingeschreven zijn in onze grondwet – de politieke gelijkheid, de natuurlijke rechten van de burgers en de soevereiniteit van het volk – is geworden.”

Dan komen we al snel uit op de twee grote erfzonden van de Amerikaanse geschiedenis: de uitroeiing van de oorspronkelijke bewoners en de introductie van de slavernij, met een lange nasleep van discriminatie tot vandaag. Heb ik het juist dat die uitroeiing veel minder speelt in het historische bewustzijn van de Amerikanen dan de slavernij?

Lepore: “Waarschijnlijk is dat zo. Maar helemaal uitgeroeid zijn de indianen niet: er zijn honderden kleine soevereine naties binnen de VS, met samen toch een inheemse bevolking van een behoorlijke omvang. De Afro-Amerikanen maken 15 procent van de inwoners uit, de Native Americans 2 procent. Daardoor trekken die laatsten minder de aandacht, maar er is wel degelijk een Native Lives Matter-beweging. Meer dan om het even welke andere raciale of etnische groep lopen Native Americans het risico het slachtoffer van politiegeweld te worden.

“De strijd voor hun rechten en de soevereiniteit van hun naties gaat voort en wordt nu en dan zichtbaarder voor de rest van het land, om daarna weer onder de radar te duiken. Er waren grote acties in de jaren 60 en 70, zoals de bezetting van Alcatraz en van Wounded Knee, en er was een belangrijke opstoot van activisme in de vroege jaren 90, bij de vijfhonderdste verjaardag van de eerste reis van Christoffel Columbus over de Atlantische Oceaan. Toen gingen er veel standbeelden van Columbus van hun sokkel. Veel namen van straten en gebouwen werden toen ook veranderd, en er was een grote beweging om van Columbus Day, een vrije dag in alle staten, Indigenous People’s Day te maken.

“Ik hou het zeker voor mogelijk dat ook die beweging dezer dagen weer een impuls krijgt. Er waren in 2016 in Standing Rock trouwens al belangrijke acties van de Sioux uit protest tegen de Dakota Access Pipeline, waarlangs schalieolie wordt getransporteerd. Anders dan in de tijd van Wounded Knee is het een veel bredere en internationaler gerichte beweging geworden, met natives uit de VS, Nieuw-Zeeland, Australië en Canada.”

Weer gaan er standbeelden van Columbus tegen de vlakte: wat voelt u als hij wordt onthoofd in Boston, of in het meer gekieperd in Richmond?

Lepore: “Historici moeten geen moralisten zijn, vind ik. Of een beeld ergens blijft staan of niet, lijkt me vooral een lokale beslissing. Maar als je mijn persoonlijke mening vraagt: iedereen heeft maar een beperkte hoeveelheid tijd en energie, ik zie liever dat die wordt gebruikt om wetswijzigingen na te streven, politieke campagnes te voeren en reële politieke macht te verwerven.

“Er is naar aanleiding van de vijfhonderdste verjaardag in 1992 flink in Columbus’ biografie gespit. Het is duidelijk dat hij deze kant uit kwam om land en rijkdommen in bezit te nemen, en de waarheid van het christelijke Europa te verspreiden. Het intrigerende is dat hij land kon veroveren door het op te schrijven, zo machtig was het geschrift toen. Wie de pen vasthield, kon als waarheid poneren dat de mensen die hier werden aangetroffen, geen religie hadden en geen aanspraak konden maken op bezit.

“Belangrijk is dat je ziet hoe nauw de geschiedenis van Columbus’ reizen verbonden is met het begin van de slavernij. De Europese expansie is er niet toevallig gekomen: vóór 1492 kende Europa veel schaarste en honger. Na 1492 stroomden ontzaglijke rijkdommen vanuit Amerika naar Europa, wat mogelijk was door de dwangarbeid van miljoenen Afrikanen.”

In het gekoloniseerde Amerika leefden al gauw meer Afrikaanse slaven dan Engelsen: dat zegt veel over de bijdrage van de Afrikanen aan de welvaart.

Lepore: “Historici zijn al heel lang met die cijfers vertrouwd. We weten hoe de aanwas van kapitaal in West-Europa mogelijk is gemaakt door in Amerika land te stelen en Afrikaanse slaven in te zetten: zo is het moderne kapitalisme begonnen. Alleen al de ongelooflijke rijkdom die naar Nederland is afgevoerd... We kennen de geschiedenis van het Europese kolonialisme, maar we vertikken het om die in rekening te brengen.”

Wat moet er gebeuren om dat te doen?

Lepore: “We moeten allemaal begrijpen, ook ik als afstammelinge van Italiaanse immigranten, dat we afstammen van die miljoenen Afrikanen die naar de VS werden gehaald. We moeten een gemeenschappelijke geschiedenis creëren die eenieder insluit, en onze onderlinge relaties door de eeuwen heen bekijken. Dat betekent dat ook economische schadeloosstellingen voor de afstammelingen van slaven aan de orde zijn. Temeer omdat, nadat de slavernij was afgeschaft, de verregaande economische discriminatie op basis van ras gewoon is voortgezet.”

Er was een burgeroorlog nodig om een einde aan de slavernij te maken, maar daarna is het structurele racisme nooit verdwenen.

Lepore: “Je hebt altijd historici gehad die zeiden dat je George Washington, James Madison of Thomas Jefferson niet verantwoordelijk mocht stellen voor de slavernij: zij konden in de 18de of vroege 19de eeuw niet geweten hebben hoe verkeerd slavernij is. Maar dat is klinkklare onzin. Om te beginnen beseften de slaven zelf wél pijnlijk goed hoe verkeerd het was. En dat lieten ze ook weten: ze liepen weg, revolteerden of vermoordden blanke eigenaars. En er was een enorme beweging die opkwam tegen de slavernij. Dat het een onrecht was, was dus geen geheim. Dat geldt ook voor die lange periode van rassenscheiding die is begonnen in de jaren 1880 en wettelijk heeft geduurd tot in 1954, en in de praktijk nog langer. En voor wie het zien wil, is het evenmin een geheim dat het structurele onrecht tegenover zwarten tot vandaag voortduurt.”

LYNCHEN OP TV

Het probleem van het politiegeweld tegen zwarten is al decennia aan de orde. Waarom maakt uitgerekend de dood van George Floyd nu zoveel los?

Lepore: “Je kent het fenomeen van een band die plots doorbreekt, met een plaat die hen van de ene dag op de andere superberoemd maakt. ‘Dat groepje komt uit het niets!’ heet het dan. Terwijl ze al jaren aan de weg timmeren, het hele land afgereisd hebben om in kleine clubs te spelen en hun eigen centen in amateuristische opnames gestoken hebben. Ze hebben zich langzaam een weg naar de roem gebaand en worden nu eindelijk gehoord: zoiets is vandaag gaande met Black Lives Matter.

“Die beweging is in haar huidige vorm in 2012 ontstaan, nadat Trayvon Martin, een jongen van 17, op weg naar de winkel was doodgeschoten. Daarna had je Michael Brown, die in 2014 werd doodgeschoten door de politie in Ferguson. Sindsdien hebben ontelbare mensen het beste van zichzelf gegeven om comités op te richten, mailinglijsten samen te stellen en Twitterkracht op te bouwen. Acht jaar politiek organisatiewerk kan je ver brengen. Om de drie of vier maanden is er wel ergens een incident dat op nationale schaal de aandacht trekt, omdát die beweging bestaat. Er zijn nog talloze gevallen van brutaal politieoptreden die we niet zien, maar de gevallen die aan het licht komen, hebben veel meer impact omdat de beweging zich inmiddels zo goed heeft georganiseerd.

“Hoe George Floyd werd behandeld, was ook bijzonder grotesk, en de beelden ervan zijn hoogst aangrijpend. Black Lives Matter wérkt dankzij de technologie. Activisten nemen wantoestanden op en die video’s gaan viraal op de sociale media. Je hebt iets vergelijkbaars gezien met de burgerrechtenbeweging in de jaren 50 en 60, de periode waarin de televisie doorbrak. Toen jonge zwarten zich in 1957 in Little Rock, Arkansas verzetten tegen de rassenscheiding en in de Central High School probeerden binnen te raken, kregen ze te maken met de Nationale Garde en blanken die hen met stokken en stenen aanvielen en opriepen tot een lynchpartij. Dat leverde verbijsterende televisiebeelden op: men had al wel van zoiets gehoord, maar het nog nooit gezien. Er werd een sluier voor de ogen van de mensen weggehaald. Halfweg de jaren 60 had 90 procent van de Amerikanen een tv-toestel in huis: dat gaf een enorme weerklank aan de acties van de burgerrechtenbeweging.”

Na de bewogen rellen aan het eind van de jaren 60 etterde het structurele racisme voort. Vandaar de vraag die altijd terugkeert: waarom zou het nu anders zijn?

Lepore: “Er bestaat een kans dat het deze keer écht anders wordt. En dat zeg ik niet omdat ik hoog oploop met de symbolische politiek van bedrijven die hun logo veranderen of, zoals Nike, expliciet Black Lives Matter ondersteunen. Echte verandering krijg je pas als er nieuwe kandidaten voor publieke functies opduiken, als meer zwarten zich als kiezer registreren en in moeilijke omstandigheden ook echt gaan stemmen, als de wetgeving inzake vonnissen verandert die vandaag voor een abnormale oververtegenwoordiging van zwarten in de gevangenissen zorgt, als we het politiebeleid op lokaal niveau kunnen aanpakken, enzovoort. Echte verandering is mogelijk als deze beweging ertoe leidt dat zwarten politieke macht verwerven, en daar ben ik vrij optimistisch over.”

En helpt een actie als Stop Hate for Profit? Adverteerders keren Facebook de rug toe omdat Mark Zuckerberg te weinig optreedt tegen haatpraat en racisme.

Lepore: “Alles wat de politieke macht van Facebook verhindert, juich ik toe. Maar op lange termijn zal het toch de federale regering moeten zijn die mediabedrijven en sociale media reguleert, en dat zit er nog niet aan te komen. Ik besteed in mijn boek veel aandacht aan de Telecommunication Act uit 1996: Bill Clinton tekende toen een wet die was opgesteld door de Republikein Newt Gingrich, om een anarchistisch internet te creëren. Dat was een desastreuze ontwikkeling en Clinton is er later niet op aangesproken. Ik zie op dat vlak geen vooruitgang, tot de politiek voor een nieuw evenwicht kan zorgen.”

De rellen aan het eind van de jaren 60 hebben het bedje van Richard Nixon gespreid: hij kon opgang maken als de behoeder van law and order. Bestaat het risico op zo’n reactie vandaag ook, als de rellen lang aanhouden?

Lepore: “Alles is mogelijk, maar het komt me voor dat we nu het omgekeerde meemaken. De law and order-president zít al in het Witte Huis, en zelfs zijn supporters begrijpen intussen dat hij het alleen maar erger maakt. De Republikeinse Partij heeft zichzelf in die mate vernietigd dat er geen alternatief is voor het leiderschap. Het enige wat je ziet, zijn Republikeinen die in het Congres een politiehervorming steunen. De Republikein Mitt Romney liep zelfs mee in een optocht van Black Lives Matter.”

VRESELIJKE HILLARY

In het verleden schreef u voor The New Yorker geregeld over verkiezingscampagnes, maar niet tijdens deze campagne. Is uw appetijt weg?

Lepore: “Vooral in 2015 en 2016 heb ik veel over politiek geschreven. Ik trok naar de Republikeinse en de Democratische conventie, ik vond dat ik daar als historicus verslag over móést uitbrengen. Maar aan het einde van die campagne had ik een intens gevoel van nutteloosheid (lacht). Al dat harde werk om de context te schetsen, en toch had Trump gewonnen. Ik ben niet verslaafd aan politiek, ik heb er nooit van gedroomd tot het perskorps van Washington te behoren. Ik schrijf ook graag over films en romans, politiek zit niet eens in de top drie van mijn favoriete onderwerpen. Maar ik volg het wel.”

Stelt de Democratische presidentskandidaat Joe Biden zich verstandig op in de heisa na de dood van George Floyd?

Lepore: “Om dat te weten, zou je hem moeten zien, en tot nog toe is Joe Biden vooral onzichtbaar. Hij is geen geweldige spreker, we weten dat hij helaas geen Barack Obama is, al zal hij misschien wel een betere president zijn. Als hij het woord neemt, loopt het weleens verkeerd, misschien is dat dus de oplossing van zijn campagneteam: ze laten hem vooral niet te veel spreken (lacht).

“Joe Biden is best geliefd en hij wordt gerespecteerd. Maar ik heb toch vragen bij het systeem van de voorverkiezingen als we bij de Democraten bij Biden uitkomen voor de verkiezingen van 2020, zoals ze in 2016 Donald Trump en Hillary Clinton opgeleverd hebben. Dat zijn geen van allen de kandidaten die het land nodig heeft.”

U was geen fan van Hillary Clinton?

Lepore: “Ik vond haar een verschrikkelijke kandidate. Ik verafschuw het patroon waarbij een vrouw van een president haar man opvolgt.”

Aan vlijt ontbrak het haar niet: u schrijft dat ze 43 biografieën van presidentsvrouwen heeft gelezen ter voorbereiding op haar positie als first lady.

Lepore: “Vandaag gaan er weer veel stemmen op dat Michelle Obama de Democratische kandidaat zou moeten worden, en dat vind ik even gek. Dit is toch 2020? Vrouwen hebben al honderd jaar stemrecht in de VS. Moeten wij echt nog onze politieke kracht putten uit onze echtgenoten?”

Wat ik niet terugvond in uw boek, is een duidelijke evaluatie van de Obama-jaren.

Lepore: “Het was mijn plan te eindigen met de inauguratie van Obama in januari 2009. Dat zou een goed slot geweest zijn van een boek dat op vele manieren over Black Lives Matter gaat, want op zowat elke pagina blijkt het belang van de raciale kwestie in het verhaal van de Verenigde Staten. Liever dan bij het einde van Obama’s twee ambtstermijnen wilde ik eindigen bij het begin ervan, ook omdat ik vond dat ik als historicus nog niet genoeg afstand had om erover te schrijven. Ik wist nog niet precies wat te zeggen over zijn beleid. Bovendien was zijn inauguratie als eerste zwarte president een echt historisch moment, dat op een waardige manier werd gevierd. Een gedroomd einde dus.

“Maar toen won Trump bij de verkiezingen van 2016, wat ik niet had verwacht. Ik wist dat mijn boek zou verschijnen na de verkiezingen van 2016, en als Hillary Clinton won, kon ik dat nog wel in een epiloog kwijt. Maar met de verkiezing van Trump moest ik mijn plan veranderen: dat was een politieke revolutie die ik in een geschiedenis van Amerika onmogelijk kon negeren. En dus ben ik door de Obama-jaren gevlogen om bij Trump te kunnen belanden.

“Inmiddels zie ik beter dat het tijdperk van Barack Obama vooral jaren van grote frustratie geweest zijn. Hij was zo’n fantastische kandidaat, maar hij heeft uiteindelijk weinig bereikt, ook door de enorme tegenwerking in het Congres. Hij is dus erg tegengevallen. Ook zijn aanpak na de financiële crisis van 2008 voldeed niet: er kwamen geen noodzakelijke hervormingen voor de mensen die het slachtoffer van de globalisering waren. Die hadden voor hem gestemd, maar ze keerden hem na de crisis de rug toe. Ze stemden voor Trump, en dat was een rationele keuze van hun kant.”

De eerste zwarte president kon ook weinig veranderen aan de relaties tussen zwart en wit?

Lepore: “Barack Obama was voorzichtig: hij wilde eerst en vooral een president voor iedereen zijn, die ook een voorstander van burgerrechten was, en dat lijkt me een redelijke optie. Maar als je er nu op terugkijkt, trad hij al te bedeesd op, hij wilde er zijn handen niet aan vuilmaken. Karakterieel heeft hij een verfijning die veel mensen bewonderen, en ik ook, maar ik ben niet zeker dat het hem in dit opzicht heeft geholpen.”

In 2016 schreef u een stuk in The New Yorker over het feit dat veel mensen Donald Trump te lang niet ernstig genomen hebben als presidentskandidaat. U ook?

Lepore: “Ik schreef in die periode meer voor de website van The New Yorker dan voor de gedrukte editie, en ik merkte dat elk artikel over hem in de héle wereld werd gelezen. Lang vóór de verkiezingscampagne, en of het nu partijdig of objectief was, of ik hem serieus nam of niet. Schreef ik over een andere politicus, Marco Rubio of Mitt Romney of wie dan ook, dan las niemand het. Ik had het daar wel moeilijk mee, want dan leek je toch een onderdeel van een machine die Trump elke seconde van elke dag in de schijnwerpers hield.”

U hebt alle presidenten bestudeerd: is Trump de vreselijkste president uit de Amerikaanse geschiedenis?

Lepore (beslist): “Ja! En ik zie niet meteen iemand die nog maar in zijn buurt komt. James Buchanan (de president die de Burgeroorlog niet wist te vermijden, red.) kan op enige afstand de tweede ergste zijn.”

Wat zou u vandaag over de eerste en hopelijk laatste termijn van Trump willen toevoegen aan uw boek?

Lepore: “De Amerikaanse editie kwam uit in 2018, en ik heb er lang over nagedacht of een geactualiseerde editie zich opdrong. Ik heb het maar zo gelaten, want alleen al over de voorbije zes maanden zou je een heel boek kunnen schrijven. Ik neem me wel voor om dit najaar met mijn studenten geschiedenis aan Harvard te bekijken wat zij van dit tijdsgewricht maken. Zelf ben ik vrij optimistisch: zoals er het afgelopen halfjaar enorm veel veranderd is, kan dat ook in de komende zes maanden het geval zijn. Ons land en de wereld zullen er weer anders uitzien.

“Maar om op je vraag te antwoorden: tot vóór de coronacrisis zou ik de mislukte poging tot afzetting van Trump genoemd hebben, maar in het licht van wat er vandaag gaande is, lijkt dat onbetekenend. Al was de impeachment-saga natuurlijk wel een belangrijke en ontgoochelende ontwikkeling: het was afschuwelijk om te zien hoe alle Republikeinen ‘de waarheden’ van onze grondwet, waarover ik het in mijn boek heb, van tafel veegden om hun president uit de wind te zetten.”

Ondertussen pieken de Amerikaanse coronastatistieken.

Lepore: “Het is onthutsend te moeten vaststellen dat zelfs de kwestie van de mondmaskers, in principe een zaak van volksgezondheid, de inzet van een politiek-culturele oorlog is geworden. Het is toch choquerend dat die nooit aflatende polarisering er binnenkort misschien toe leidt dat er méér mensen sterven in traditioneel Republikeinse staten dan in traditioneel Democratische, omdat Republikeinen de president volgden in zijn afkeer van het mondmasker? (Trump wijzigde kort na dit interview zijn houding, red.)

“Gisteren las ik in de krant een artikel over een voorval in Texas. Een aantal Republikeinen met één of andere officiële functie had een mondmasker opgezet, en eentje zei: ‘I can’t breathe!’ Hij dreef dus de spot met de laatste momenten van George Floyd. Daarna zette hij het masker af en zei hij: ‘Now I can breathe!’ Zover is het dus gekomen, dat iemand in plaats van het angstige en ongeruste publiek te dienen liever de haat cultiveert.”

Jill Lepore, Deze waarheden. Een geschiedenis van de Verenigde Staten, De Arbeiderspers

© Humo