EU wil Afghaanse vluchtelingen in regio huisvesten, maar buurlanden staan niet te springen

Iran

Iran huisvest al sinds de jaren tachtig grote aantallen Afghaanse vluchtelingen – meer dan 780.000 geregistreerde en zeker 1 miljoen niet geregistreerde, volgens humanitaire organisatie Acaps. Het gaat met name om Hazara en Tadzjieken. De meesten leven in de noordoostelijke provincie Khorasan Razavi en de hoofdstad Teheran.

Iran (mede-ondertekenaar van het VN-vluchtelingenverdrag) heeft een ambivalente houding tegenover de Afghanen: enerzijds worden ze gastvrij gehuisvest en krijgen ze Iraans onderwijs en gezondheidszorg. Anderzijds worden ze door politie en grenswachten vaak bruut behandeld en wil Iran ze het liefst het land uit hebben.

Het sjiitische Iran moet weinig hebben van de soennitische taliban, die onder meer strijden tegen de sjiitische Hazara. Maar de ayatollahs zijn ook pragmatisch: ze zagen de taliban afgelopen jaren als nuttige bondgenoot tegen de Verenigde Staten, en steunden de Afghaanse extremisten volgens Washington in het geheim.

In afwachting van de nieuwe vluchtelingenstroom heeft Iran langs de Afghaanse grens drie extra opvangkampen opgezet in samenwerking met de UNHCR. Bedoeling is wel dat de vluchtelingen terugkeren naar Afghanistan zo gauw de situatie daar verbetert, aldus het Iraanse ministerie van Binnenlandse Zaken dit weekend. (Ben van Raaij)

Pakistan

Pakistan roept al maanden dat het zijn grenzen voor Afghaanse vluchtelingen gesloten zal houden. Het land zegt geen nieuwe toestroom aan te kunnen. De vluchtelingen (Islamabad verwacht er 500.000 tot 700.000) moeten maar door internationale hulporganisaties in Afghanistan zelf worden opgevangen, en anders in kampen langs de 2600 km lange Afghaans-Pakistaanse grens, waarlangs de afgelopen jaren een hek is gebouwd.

Enig recht van spreken heeft Pakistan wel. Het land (geen lid van het VN-vluchtelingenverdrag) telt al sinds de dagen van de Russische inval in Afghanistan in 1979 verreweg de meeste Afghaanse vluchtelingen ter wereld: eind vorig jaar waren het er volgens de UNHCR nog 1,4 miljoen, plus nog eens evenveel Afghanen zonder papieren. Het leeuwendeel van hen is in Pakistan geboren en getogen.

Toch draagt Pakistan zelf medeverantwoordelijkheid voor het Afghaanse vluchtelingenprobleem. Hoewel het land ontkent dat het de taliban steunt, resideren talibanleiders sinds jaar en dag ongemoeid in Pakistan en recruteren er strijders onder de vluchtelingen. Volgens velen zijn de taliban in de jaren tachtig ook opgezet door de Pakistaanse geheime dienst om de politieke ontwikkelingen in Afghanistan te sturen.

De harde houding van premier Imran Khan komt mede voort uit de vrees dat nieuwe vluchtelingenstromen Pakistan kunnen destabiliseren. Het land kampt al met binnenlands moslimextremisme, en inwoners van provincies als Sindh en Balochistan verzetten zich tegen de Afghaanse invloed. Khan moest daarom in 2018 zijn plan om in Pakistan geboren vluchtelingen de Pakistaanse nationaliteit te geven intrekken.

Nobelprijswinnaar Malala Yousafzai riep niettemin premier Khan en andere wereldleiders op hun landen open te stellen voor Afghaanse vluchtelingen.

Een verslaggever van Al Jazeera zag dinsdag bij Torkham honderden vluchtelingen de grens oversteken richting Afghanistan. Blijkbaar zien ze nu toekomst in eigen land. (Ben van Raaij)

Oezbekistan

De Vriendschapsbrug, zo heet de enige grensovergang voor Afghaanse vluchtelingen die naar Oezbekistan willen. Het is een brug met symboliek. Ze werd in 1982 gebouwd door de Sovjet-Unie om de communistische troepen in Afghanistan te bevoorraden, maar kwam bekend te staan als de brug waarover het Rode Leger zich zeven jaar later, na zware verliezen, terugtrok uit Afghanistan.

Nu bereidt Oezbekistan zich voor op een vluchtelingenstroom over dezelfde brug. Begin juli liet de Oezbeekse regering er vlakbij zo’n tachtig tenten opzetten.

Maar het land lijkt niet van plan om de meeste vluchtelingen daadwerkelijk de brug over te laten. Oezbekistan heeft het VN-Vluchtelingenverdrag niet ondertekend en kent geen vluchtelingenstatus voor migranten. Om die reden wees Oezbekistan al een Amerikaans verzoek af om tijdelijke opvang te regelen voor Afghaanse vluchtelingen die in afwachting zijn van een Amerikaans visum.

“De Oezbeekse regering zal obstakels opwerpen om geen vluchtelingen op te vangen”, zegt Centraal-Azië-deskundige Aleksej Malasjenko. “Niemand in Oezbekistan zit te wachten op Afghanen.” Volgens hem wil de Oezbeekse president Mirzijojev goede relaties onderhouden met de taliban om een doemscenario te voorkomen: instabiliteit in de regio.

Wel ving Oezbekistan sinds zaterdag 585 Afghaanse soldaten op. Zij vluchtten niet over de brug: ze vlogen Oezbekistan binnen met 22 militaire vliegtuigen en 24 helikopters. Het is onbekend of zij kunnen blijven. (Tom Vennink)

Tadzjikistan

Van de Centraal-Aziatische buurlanden heeft Tadzjikistan verreweg de meeste banden met Afghanistan. De grens met Afghanistan is na die van Pakistan het langst (1.350 kilometer) en ongeveer een kwart van de Afghaanse bevolking bestaat uit etnische Tadzjieken. Deskundigen verwachten dat de Tadzjiekse president Rachmon de deur open zal zetten voor broeders en zusters in nood. Maar de vraag is hoeveel hij er binnenlaat.

Een van Rachmons topambtenaren speculeerde vorige maand dat Tadzjikistan klaarstaat om 100.000 mensen op te vangen, maar dat werd meteen ontkend door de minister van Buitenlandse Zaken. Die zei rekening te houden met een lager aantal wegens ‘zorgen over het coronavirus’.

Tadzjikistans werkelijke zorgen zijn breder. Het land vreest dat er niet alleen etnische Tadzjieken aan de grens zullen staan, maar ook mensen op wie de regering niet zit te wachten. Malasjenko: “Onder de vluchtelingen kunnen ook extremisten zitten die Tadzjikistan willen binnendringen. Zij kunnen daar gaan samenwerken met de islamitische oppositie.”

En er is nog een zorg: wie gaat voedsel en onderdak betalen? Tadzjikistan is het armste land van Centraal-Azië. Bij een Afghaanse vluchtelingenstroom in 2000 gooide de regering de deur al snel dicht. Tienduizend mensen kwamen vast te zitten op eilanden in een grensrivier en aten gras bij gebrek aan voedsel. (Tom Vennink)

Turkmenistan

Turkmenistan is zo gesloten dat het bekendstaat als het Noord-Korea van Centraal-Azië. President Berdimoechamedov regeert het land als een dictator en laat geen journalisten binnen. Zijn beleid ten aanzien van Afghaanse vluchtelingen is het onduidelijkst van alle Afghaanse buurlanden.

Verwelkomend lijkt het in elk geval niet. Radio Azatlyk, de Turkmeense dienst van Radio Free Europe, berichtte dinsdag op basis van anonieme bronnen aan de Turkmeens-Afghaanse grens dat vluchtende burgers en militairen niet worden binnengelaten, ofschoon er schoten klonken uit Afghanistan. Oezbekistan en Tadzjikistan lieten groepen vluchtende militairen uit het noorden van Afghanistan wel binnen.

Ook bekend is dat het Turkmeense leger de grensbewaking de afgelopen weken heeft versterkt. De ruim 800 kilometer lange grens loopt grotendeels door woestijnachtig gebied.

“President Berdimoechamedov zal er alles aan doen om op goede voet te blijven met de taliban”, zegt Centraal-Azië-kenner Malasjenko. “Hij heeft geen enkel belang bij dreiging uit Afghanistan. De economische situatie in Turkmenistan is al zeer slecht.”

De Turkmeense regering investeerde eerder dit jaar al in banden met de taliban tijdens een bezoek van een taliban-delegatie aan de Turkmeense hoofdstad Asjchabad. Gesprekken gingen volgens de Turkmenen uitsluitend over economische samenwerking: de aanleg van een gas- en een elektriciteitsleiding en een spoorweg tussen Turkmenistan en Afghanistan. (Tom Vennink)