Draaide Poetin door in zijn bunker? ‘Hij staat nu duidelijk los van de realiteit’

Poetin stond jarenlang bekend als een ijskoud, maar ook pragmatisch leider. Sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne lijkt hij steeds impulsiever en emotioneler te handelen. Is hij zijn ratio kwijt?

Is hij gek geworden? Dat is de vraag waar honderden analisten zich de afgelopen tijd het hoofd over breken sinds Vladimir Poetin op 24 februari een voor menigeen onverklaarbaar offensief startte in Oekraïne. De Russische president die altijd bekend stond als een weliswaar koelbloedig maar tegelijkertijd ook rationeel en pragmatisch leider lijkt in een kwestie van weken de logica te hebben afgezworen en zijn besluiten voornamelijk te nemen op basis van emotie en rancune. Zijn grillige gedrag, plotseling opgeblazen gezicht, grimmige bedreigingen en doorgeslagen historische retoriek roepen bij velen de vraag op of hij nog wel emotioneel stabiel is. Of dat hij ziek is.

Aan geruchten over Poetins mentale en fysieke welzijn was überhaupt al nooit gebrek. Zo duiken er om de zoveel tijd wel weer berichten op over het rare loopje van de president. Als hij wandelt, zwaait zijn linkerarm namelijk gewoon mee, terwijl zijn rechterarm stijf langs het lichaam hangt. Die harkerige tred is al jaren voer voor speculatie over Poetins gezondheid. Zelfverklaarde neurologen menen dat hij aan parkinson lijdt of dat hij in het verleden een beroerte heeft gehad waardoor hij een halfzijdige verlamming heeft.

Psychiatrisch patiënt

Ook de in 2014 vermoorde oppositiepoliticus Boris Nemtsov zinspeelde er een paar maanden voor de aanslag op zijn leven op dat Poetin mentaal niet helemaal goed was. Kort na de bezetting van de Krim, inmiddels acht jaar geleden, vergeleek Nemtsov Poetin met een psychiatrisch patiënt die “helemaal gek in zijn hoofd is”.

Vragen over Poetins gezondheid komen ook nu weer massaal naar boven drijven. Dat begon al in aanloop naar de oorlog van Oekraïne toen Poetin internationale hoogwaardigheidsbekleders als de Franse president Emmanuel Macron en de Duitse bondskanselier Olaf Scholz plaats liet nemen aan het andere uiteinde van een vier meter lange onderhandelingstafel in het Kremlin. Ogenschijnlijk ging het daarbij om overdreven coronavoorzorgsmaatregelen, al zat de Wit-Russische president en bondgenoot Aleksandr Loekasjenko in diezelfde periode praktisch bij Poetin op schoot toen hij in Moskou langskwam voor een tête-à-tête.

Steeds grilliger en onheilspellender

Hoe dan ook riepen de extreme afstandsregels en het feit dat Poetin zich sinds het begin van de pandemie grotendeels opsloot in zijn presidentiële residenties buiten Moskou de vraag op of de president in die extreme isolatie zijn realiteitszin verloor en of hij feit en fictie nog wel weet te onderscheiden. Zeker vanaf vlak voor het begin van het Russische offensief in Oekraïne is zijn gedrag steeds grilliger en onheilspellender. Dat begon al daags voor de invasie tijdens de georkestreerde en onwerkelijke bijeenkomst van de Russische Veiligheidsraad op 21 februari waar Poetin de directeur van inlichtingendienst FSB, Sergej Narysjkin, publiekelijk vernederde.

Toen Poetin van zijn spionnenbaas wilde weten of hij voor of tegen de erkenning van de zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk en Loehansk in Oost-Oekraïne was, raakte Narysjkin even van slag en antwoordde hij dat hij voor inlijving van de gebieden bij Rusland was. “Spreek duidelijk, Sergej [Narysjkin] Jevgenovitsj, zeg gewoon ja of nee”, riposteerde Poetin zichtbaar geïrriteerd. “Hier hebben we het niet over. We hebben het over erkenning van hun onafhankelijkheid: ja of nee.”

Diezelfde avond verscheen Poetin nog op tv met een even megalomane als historische toespraak waarin hij aan de hand van allerhande bizarre verwijzingen naar het verleden uiteenzette waarom Oekraïne Rusland feitelijk toebehoort. De speech was zwanger van het historisch onrecht en de persoonlijke verbetenheid die Poetin koestert ten aanzien van het buurland dat volgens hem niets meer is dan een ‘historisch construct’ dat tijdens de Sovjet-Unie onder Vladimir Lenin vorm kreeg, en dus geen enkel bestaansrecht geniet.

‘Bende drugsverslaafden’ en ‘neonazi’s’

Sindsdien stapelden de uitspraken zich op die de rationaliteit van de president alleen maar verder in twijfel trekken. Zoals op 25 februari toen Poetin in alweer een andere speech de regering van zijn Oekraïense evenknie Volodymyr Zelensky omschreef als een ‘bende drugsverslaafden’ en ‘neonazi’s’. Vrijwel moeiteloos verbond hij daar een oproep aan voor het Oekraïense leger: het werd misschien maar eens tijd voor een staatsgreep.

“Wederom richt ik me tot de Oekraïense soldaten”, verkondigde hij. “Sta de neonazi’s niet toe uw kinderen, uw vrouwen en ouderen als menselijk schild te gebruiken. Neem het heft in eigen handen. Het lijkt erop dat het voor ons makkelijker is tot een akkoord te komen dan met deze bende van drugsverslaafden en neonazi’s.”

Terwijl Poetin die woorden uitsprak, druppelden de eerste berichten over burgerdoden onder de Oekraïense bevolking al binnen en raakten Russische raketten al woonblokken in steden als Kiev, Charkiv en Marioepol. Terwijl Poetin in zijn presidentiële bunker vast leek te zitten in het verleden en de ‘speciale militaire operatie’ van het Russische leger aan zijn eigen bevolking verkocht als een eindstrijd tussen het goed en het kwaad alsof het de Tweede Wereldoorlog in de 21ste eeuw betrof, kwam er een vluchtelingenstroom op gang die inmiddels meer dan drie miljoen mensen hun huizen heeft uitgedreven.

Het was voor talloze analisten bewijs genoeg dat Poetins rationaliteit het inmiddels aflegt tegen zijn persoonlijke wrok wat betreft Oekraïne. Zo twitterde de Britse Ruslandkenner Mark Galeotti op de dag van de invasie dat ‘hij nu duidelijk los staat van de realiteit’. Ook Kadri Liik, vooraanstaand lid van de European Council on Foreign Relations, schreef kort na de invasie dat ‘één ding duidelijk is: Poetin geeft voorrang aan zijn persoonlijke obsessie boven het belang van Rusland’. De Russische journalist Maksim Troedoljoebov kwam tot een soortgelijke conclusie toen hij op Facebook schreef dat Poetin ‘is vergiftigd door zijn eigen leugens’.

Onvoorspelbaar en kostbaar

Het illustreert hoe zeer de mensen die hem al jaren volgen, verrast werden door een oorlog waar iedereen op voorhand van zei dat het een kamikazeactie zou zijn vanwege onder meer de omvang van Oekraïne en de economische, humanitaire en militaire kosten die er voor het Kremlin aan zo’n offensief verbonden zijn. De gedachte was dat Poetin zijn vingers niet zou branden aan zo’n onvoorspelbaar en kostbaar avontuur.

Poetin was immers altijd een leider die zijn woorden en acties zorgvuldig koos op basis van weliswaar opportunistische, maar tegelijkertijd ook weldoordachte overwegingen. Neem de bezetting van de Krim in 2014 of de Russische militaire inmenging in Syrië in 2015. Beide waren acties die op sterke afkeuring van de internationale gemeenschap konden rekenen, maar rationeel gezien waren ze vanuit het perspectief van het Kremlin goed uit te leggen.

Oekraïne verkeerde na de Majdanrevolutie in 2014 immers in chaos, waardoor een overname van de Krim zonder al te veel moeite plaats kon hebben en het schiereiland ‘terug kon keren naar het moederland’. In Syrië vreesde Moskou zijn machtspositie en marinebasis te verliezen doordat president Bashar al-Assad de strijd in de burgeroorlog aan het verliezen was, waardoor Moskou met een militaire interventie het tij wilde keren. Het waren interventies die met relatief lage militaire, humanitaire en economische kosten het Kremlin veel opleverden. Hetzelfde geldt voor de kortstondige oorlog in en tegen Georgië in 2008 of de Russische inmenging in de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016.

Niet bepaald een quick fix

Omstreden acties, maar wel het resultaat van een berekenende en pragmatische weging van de eigen belangen. Poetin wist waar de mogelijkheden lagen en waar hij min of meer mee weg kon komen in de internationale arena. Hoe anders is dat nu. Rusland zit nu midden in een oorlog met een open einde die vermoedelijk al aan honderden zo niet duizenden Russische soldaten het leven heeft gekost. Daarnaast lopen de militaire en economische kosten van het offensief elke dag verder op. Niet bepaald de quick fix die het Kremlin in het verleden zo vaak nastreefde.

Het doet vermoeden dat de uitgekookte en geraffineerde wijze waarop de beleidsmakers in Moskou hun overwegingen voorheen baseerden, plaats heeft gemaakt voor een besluitvormingsproces dat enkel en alleen stoelt op het persoonlijke revanchisme van Poetin en de misinterpretaties van de feiten en omstandigheden op de grond.

De stroeve militaire campagne die Rusland in Oekraïne voert, lijkt daar bij uitstek het bewijs van. Want terwijl de Russische militaire leiding vermoedelijk verwachtte dat de invasie binnen een paar dagen of weken voorbij zou zijn – zoals ook op de staatstelevisie werd verkondigd – lopen de Russische strijdkrachten in werkelijkheid op diverse plekken vast, omdat het Oekraïense leger veel heviger weerstand biedt dan verwacht.

Kennelijk was er binnen de politieke en legerleiding sprake van een zware onderschatting van de tegenstander; maakten de besluitvormers keuzes op basis van volstrekt verkeerde inlichtingen; óf durfde niemand binnen het veiligheidsbestel de correcte en realistische inlichtingen te delen uit angst voor represailles van een president die koste wat kost zijn eigen plan wil doordrukken.

Molotovcocktails

Diezelfde vlieger gaat op voor het veronderstelde enthousiasme onder de Oekraïense bevolking over een Russische overname van het land. Terwijl een aantal figuren binnen het Kremlin naar verluidt het idee had dat de lokale bevolking de Russische troepen vol enthousiasme zou onthalen zodra ze Oekraïense steden in zouden rijden, krijgen ze in werkelijkheid te maken met molotovcocktails en sabotage.

Aan de randen van hun steden wachten Oekraïners de Russen niet met wapperende vlaggetjes op, maar staan er verkeersborden die de Russen vriendelijk welkom heten in de hel. Leg die werkelijkheid ter plekke nog eens naast de oproep van Poetin aan het Oekraïense leger om een staatsgreep te plegen en een akkoord met Moskou te sluiten, en het parallelle universum van de president wordt alleen maar duidelijker.

Die verkeerde aannames en inschattingen binnen de politieke elite zijn veelzeggend voor het gebrek aan reflectie en de mate waarin de rationaliteit steeds verder op de achtergrond raakt in het Kremlin. Dankzij de echokamer waar Poetin al sinds het begin van de pandemie in rondloopt, lijkt hij in een omgekeerde wereld beland. Een wereld waarin vrede oorlog is en oorlog vrede en waarin het bombarderen van burgerdoelen gelijkstaat aan het verdrijven van nazi’s.

Vanuit dat isolement in zijn despotische tijdscapsule neemt Poetin bovendien niet alleen Oekraïne letterlijk en figuurlijk onder vuur, maar ook zijn eigen bevolking. Want ook in eigen land krijgt de leider die ooit te boek stond om de ijskoude, maar tegelijkertijd kalme vastberadenheid waarmee hij het grootste land ter wereld bestuurde steeds meer het imago van een man die keuzes maakt op basis van impulsieve emotionaliteit.

Griezeligste toespraak

Zijn recentste en tot nog toe griezeligste toespraak ten overstaan van de Russische Veiligheidsraad op 16 maart was wat dat betreft een goed voorbeeld. In een wederom ongekend sinistere en agressieve monoloog verklaarde de president in feite de oorlog aan iedereen die tegen zijn oorlog is. “Het Russische volk zal altijd in staat zijn om onderscheid te maken tussen echte patriotten en het uitschot en de verraders”, zo verkondigde hij op tv met de inmiddels permanent giftige blik in zijn ogen. “En ze gewoonweg uitspugen als een vlieg die per ongeluk in hun mond is gevlogen.”

De stalinistische teksten stellen Russen voor een bijzonder akelige keuze: ben je voor Poetin of ben je tegen Poetin? Daarmee lijkt de ruimte voor neutraliteit of politieke apathie waar veel Russen lange tijd hun toevlucht in zochten steeds kleiner. Want de president nam ook alvast een voorschot op de onheilspellende gevolgen voor iedereen die zich tegen hem keert. Zij krijgen volgens hem vanzelf te maken met een “natuurlijke en noodzakelijke zelfreiniging van de maatschappij die ons land alleen maar zal versterken”. In andere woorden: een zuivering.

Het is de zoveelste aanwijzing dat Poetin zijn ooit pragmatische en rationale handelswijze achter zich heeft gelaten en de weg vrij maakt voor een totalitair schrikbewind waarbij hij enkel en alleen doet wat hem zelf goed dunkt. En afgaand op de kleine bubbel waarin hij zich beweegt, lijkt het er niet op dat iemand hem nog op andere gedachten kan brengen.