De radicale AfD-vleugel verdwijnt, maar heeft zijn doel allang bereikt

Gebroederlijk stonden ze naast elkaar, schouder aan schouder, tijdens bijeenkomsten en partijdagen: de kopstukken van de Alternative für Deutschland, Jörg Meuthen en Alexander Gauland, en de kopstukken van haar rechts-extremistische vleugel, Björn Höcke en Andreas Kalbitz. Maar anderhalve week geleden keerde de partijtop zich opeens tegen de Flügel. Met elf stemmen tegen twee werd besloten dat die zich moest ontbinden.

De beslissing volgde op het nieuws dat de vleugel door het Bundesamt für Verfassungsschutz, de binnenlandse veiligheidsdienst, als rechts-extremistisch is geclassificeerd. De Flügel zou daardoor permanent in de gaten worden gehouden. Kort daarna werd parlementariër Wolfgang Gedeon uit de AfD verbannen, vanwege zijn antisemitische uitlatingen. Maar de controversiële kopstukken van de Flügel blijven gewoon lid van de partij. Een echte ­nederlaag was de beslissing dan ook niet voor de vleugel.

Na de beslissing bleek zelfs des te meer ­hoeveel invloed de extreme vleugel binnen de gehele partij heeft. De dag na de beslissing van de partijtop sprak Flügel-leider Höcke met het rechts-nationalistische tijdschrift Sezession. Hij zei het beschamend te vinden dat de partijleiders zijn groep nu ­afvallen. Maar, voegde hij eraan toe, de vleugel was op eigen initiatief al bezig zich op te heffen. Het doel is namelijk bereikt, vindt hij: door de vleugel is de AfD een echte anti-establishmentpartij geworden.

Inderdaad is de invloed van de radicale vleugel de afgelopen jaren gegroeid. De veiligheidsdienst gaat ervan uit dat de groep zo’n 7.000 volgers heeft, een substantieel deel van de ­hele partij, die in totaal 33.000 leden heeft. In de voormalige DDR zou zelfs 40 procent van de AfD-leden de vleugel steunen.

Gezond verstand

De oprichter van de AfD, econoom Bernd Lucke, was dertig jaar lid van de christendemocratische CDU toen hij in 2010 uit de partij stapte. Net als veel andere ontevreden leden was hij fel tegen de steunprogramma’s van de Europese Unie voor landen die op omvallen stonden tijdens de financiële crisis. Zij voelden zich niet gehoord door de partijtop. “We waren politiek dakloos, want we waren eurosceptisch”, zegt Lucke per telefoon. “Dat wil zeggen: we waren tegen het gemeenschappelijke eurobeleid, niet tegen de Europese Unie.”

Daarnaast vond Lucke dat de gevestigde ­politieke partijen niet met praktische oplossingen kwamen voor onderwerpen als de ­migratieproblematiek of de duurzaamheid van het sociale stelsel. Wat hij niet kon vinden in de politiek, besloot hij daarom zelf op te richten en dat werd Alternative für Deutschland. “We wilden een Duitse partij ‘voor het gezonde verstand’ worden, die aantrekkelijk zou zijn voor mensen van verschillende richtingen”, zegt Lucke.

Lucke vindt dan ook niet dat zijn partij vanaf het begin af aan uiterst rechts genoemd kan worden. In zijn ogen werd de AfD gestigmatiseerd door de media. Daardoor verlieten de meer gematigde leden zijn partij en trok de partij juist rechtsextremisten aan. “Veel partijleden realiseerden zich dat er vijandigheid in de Duitse samenleving ontstond jegens partijen die zich tegen de gevestigde orde keerden”, zegt hij. “Leden realiseerden zich dat werkgevers hun politieke betrokkenheid niet waardeerden.”

Maar Alexander Häusler, die onderzoek doet naar radicalisme, bestrijdt Luckes karakterisering van de partij in haar begindagen. Volgens hem was de AfD niet alleen een eurosceptische partij, maar stelde zij zich ook al snel populistisch op in het immigratiedebat.

Waar Häusler en Lucke elkaar wel in kunnen vinden, is dat de partij onmiskenbaar geradicaliseerd is. Dat gebeurde onder invloed van Alexander Gauland, medeoprichter van de AfD, die zich op ‘de kleine burger’ in Oost-Duitsland richtte. Onder econoom Lucke was de AfD een partij voor ‘de leiders van de Duitse industrie’ in het voormalige westen. “Maar Gauland wilde dat de AfD ook aantrekkelijk zou worden voor de ontevreden proteststem in Oost-Duitsland”, zegt Häusler. “En voor de niet-stemmers met etnisch-nationalistische ideeën.”

Coup

Die koerswijziging leidde tot een snelle groei van de AfD, want in Oost-Duitse deelstaten kreeg de partij nu echt voet aan de grond. In Thüringen, een van die deelstaten, werd in 2015 de Flügel opgericht, die wilde dat de partij zich sterker tegen de gevestigde orde zou keren. Het document waarmee de vleugel van start ging, de Erfurt-resolutie, zette zich af ­tegen de koers van voorzitter Lucke. “In plaats van het alternatief te bieden dat wij ooit ­beloofden”, zo werd die koers beschreven, “passen wij ons steeds meer aan aan het gevestigde politieke systeem: technocratie, lafheid en het verraad van de belangen van ons land.”

Kort na de Erfurt-resolutie was de coup ­tegen Lucke compleet: hij werd weggestemd als voorzitter van de partij. Ook de nieuwe voorzitter, Frauke Petry, zou later, in 2017 ­afvallen, net als veel andere leden, naarmate de partij steeds verder radicaliseerde. De partij begon zich te associëren met anti-islambeweging Pegida en met individuen die eerder op de zwarte lijst van de partij stonden – zoals ­Andreas Kalbitz, nu voorman van de vleugel.

Vorige winter hield ook Uwe Kamann het voor gezien. De voormalig IT-ondernemer voelde zich steeds meer vervreemd van de partij. “De AfD voldeed op geen enkele manier meer aan de eigen eisen van transparantie en geloofwaardigheid.”

In 2017 richtten leden daarom ‘het alternatieve centrum’ op, als tegenwicht tegen de vleugel. Ook individueel, zegt Kamann, probeerden leden het tij te keren, maar dat bleek ­tevergeefs. “Omdat vooral de landelijke voorzitters Jörg Meuthen en Alexander Gauland de vleugelleiders steeds weer de hand boven het hoofd hielden, werden deze pogingen steeds zeldzamer,” vertelt hij.

Diezelfde Meuthen en Gauland heffen nu de vleugel op. Kamann noemt het Schmierentheater, slecht theater. De bijeenkomsten en de online activiteiten van de vleugel mogen gestopt zijn, de leiders en hun volgers blijven gewoon lid van de AfD. “Het gedachtegoed en de volksnationalistische leden blijven deel uitmaken van de AfD, of er nu bijeenkomsten zijn in naam van de vleugel of onder de vlag van de AfD.”

Theekopjes

Waarom dan de vleugel opheffen? Volgens ­onderzoeker Häusler komt de partij in het nauw nu de vleugel door de inlichtingendienst als rechts-extremistisch is geclassificeerd. “Dat heeft grote negatieve gevolgen, voor leden van de Flügel, maar ook voor de partij. Het risico is dat de hele partij als rechts-extremistisch weggezet wordt.” Bijvoorbeeld AfD-leden die ook ambtenaar zijn, kunnen het dan lastig krijgen. “Dit is een poging de partij uit die strop te ­bevrijden.”

Oprichter Lucke, tegenwoordig hoogleraar macro-economie in Hamburg, is teleurgesteld over wat er met ‘zijn’ partij is gebeurd en hij ziet die ook niet snel van koers veranderen. Volgens hem heeft een deel van de Duitse ­bevolking altijd verlangd naar zo’n nationalistische partij, “een partij die de Duitse kracht benadrukt en de Duitse cultuur boven buitenlandse invloeden plaatst”, zoals hij het ­omschrijft. “De partijtop heeft weinig stimulans om de koers te veranderen, omdat hij weet dat hij de steun van kiezers verliest als hij dat doet.”

Ook Häusler denkt niet dat de AfD tot ­inkeer komt. Hij vreest dat de coronacrisis rechts-populistische partijen in de kaart gaat spelen. De kritiek van de AfD op de Europese Unie en de Duitse overheid was de afgelopen weken fel. Zo schreef Björn Höcke op Twitter: “Zowel de coronacrisis als de asielzoekerscrisis laat zien dat de EU geen oplossingen heeft voor onze problemen.”

Hoe langer de coronacrisis duurt, hoe groter de kans op onrust. En waar angst is, daar is de AfD. Met die gedachte in het achterhoofd doopten Duitsers de partij al eens om tot ‘Angst für Deutschland’.