AnalyseBart Eeckhout
De meegaande commentaren over het ‘vals gevoel van veiligheid’ van mondmaskers durf je vandaag niet zonder schaamte te herlezen
Nu de eindfase van de pandemie officieel – maar nog niet hele- maal – in het vooruitzicht gesteld is, mag ook eens een kritische blik geworpen worden op onszelf, de media. Hoe hebben ‘wij’ het ervan afgebracht? Hoofdredacteur Bart Eeckhout analyseert.
‘Alles begint met luisteren’, zo luidt het nieuwe motto van nieuwszender Radio 1. Je hoeft vandaag als verslaggever niet eens zó goed te luisteren om de rondzoemende kritiek te horen over het eigen vak. Het wantrouwen klinkt soms overtrokken, en zelfs ronduit gevaarlijk. Fysiek geweld en verbale dreiging tegen journalisten nemen snel toe. Geen enkele kritiek kan een excuus zijn om dat te accepteren.
Er is ook goed nieuws. Vele redacties hebben sinds ‘corona’ geïnvesteerd in meer wetenschappelijke geletterdheid, toegankelijke statistiek en datajournalistiek. Er is ook relevante onderzoeksjournalistiek gepleegd. Dat een strategische stock mondmaskers vernietigd werd, weten we dankzij verslaggeving. Hoezeer het in de eerste golf misging in de wzc’s, weten we ook dankzij verslaggeving.
De kritiek dat media in gedigitaliseerde tijden enkel inzetten op clickbait, makkelijk weghappende sensatie, klopt dus niet (meer). Dat maakt alle kritiek daarom niet onterecht. Sommige nieuwskoppen waren inderdaad te hevig aangezet. Een voorbeeld uit eigen huis: in de week voor de heropening van de scholen na de kerstvakantie zetten we boven een feitelijk correct stuk over die heropening toch de al te pessimistische vraag ‘Houdt omikron de schoolpoort dicht?’. Daarover is naderhand intern duchtig gediscussieerd: hoe kon dit gebeuren?
Punt is: lezers wéten niet dat wij ook zelf wel zien dat er weleens iets mis zit, en dat we ons voornemen om beter te doen. Nieuwsmedia presenteren zich te veel als een gesloten doos: je weet wat er uitkomt, niet wat er in omgaat. Willen wij het vertrouwen (her)winnen, dan zullen we meer transparantie en rekenschap moeten geven over wat we doen, hoe we het doen en waarom we het doen. Zo kun je dan duiden dat het legitiem is om bij de start van een cruciale vaccinatiecampagne weinig ruimte te geven aan onware antivaxstemmen. Terwijl het, nu de campagne wat rijper is, wel verhelderend kan zijn om de motivatie te beluisteren van wie hardnekkig blijft weigeren.
Alarm slaan
Luiden media vaak de alarmklok omdat angst verkoopt? Dat cynisme is niet mijn ervaring. Een onderzoek in wetenschappelijk tijdschrift Nature over de covidverslaggeving in Angelsaksische media geeft een interessantere verklaring. Onderzoekers stelden vast dat vooral progressief georiënteerde media een onthullende toon aannamen, met veel aandacht voor bestuurlijk falen, kritiek op desinformatie en waarschuwingen voor de risico’s van de pandemie. Veeleer rechtse media gaven minder wetenschappelijke duiding, maar waren ook minder alarmerend. Juist daardoor, zo besluiten de onderzoekers (o.l.v. Katharine Mach, University of Florida), hebben die laatsten “de impact van covid op de volksgezondheid misschien wel verergerd”.
Zo gepolitiseerd en gepolariseerd als in de VS verloopt de discussie bij ons nog niet. Een mondmasker al dan niet dragen is hier niet of nauwelijks een politiek statement. Al toont het debat, zeker sinds de publicatie van het Wintermanifest, wel wat gelijkaardige trekken. De hypothese zou dan kunnen zijn dat de wetenschappelijke experts in de kern van de GEMS-adviesraad een vooral ‘beveiligende’ strategie gevolgd hebben.
Die logica sluit makkelijk aan bij waarden die sterker aanwezig zijn op nieuwsredacties, zoals, welja, De Morgen. De ‘Wintermanifestanten’ menen dan weer dat minder en soepelere maatregelen minder maatschappelijke schade in brede zin zouden hebben berokkend. Zij vinden sneller gehoor bij media en opiniemakers die over het algemeen wat rechtser in de wereld staan.
Ook in het coronabeleid hebben wereldbeelden gebotst. Is dat een schande? Ik denk nog altijd oprecht dat er reden was om voorzichtigheid te bepleiten. Een pandemie met wereldwijd naar schatting 20 miljoen doden (oversterftecijfer van The Economist) geeft reden om ‘on alert’ te zijn. De soms kregelige reactie op het Wintermanifest valt te verklaren doordat de auteurs dat iets te licht schijnen te vergeten. Nu het einde van de pandemie hopelijk nadert, is het wat makkelijk om te concluderen dat het met minder strengheid ook wel was gelukt.
Wat wel klopt: soms was de aansluiting tussen beleid, experten én media te nauw, wat een normale kritische reflex in de weg stond. De meegaande commentaren over het ‘vals gevoel van veiligheid’ van mondmaskers durf je vandaag niet zonder schaamte te herlezen. En ja, achteraf bezien hebben vele media, ook wij, in de eerste weken van de omikronperiode te veel nadruk gelegd op de risico’s. Zelfs de immer bedaarde Financial Times had er geen goed oog in. Meer dan alarmisme speelt daarin mee dat bij de prille aanhef van de vierde (delta-)golf precies het omgekeerde gold. Media kondigden blijmoedig het Rijk der Vrijheid aan toen al doorschemerde dat het feest van korte duur zou zijn.
Rustbankjes
Als er een kritiek legitiem is, dan wel dat ze te vaak meedeinen op het ritme van de coronagolven, zoals collega Joël De Ceulaer al schreef: “Ze juichten te hard bij dalende cijfers en bijbehorende versoepelingen om daarna, en altijd opnieuw veel te laat, weer de barre werkelijkheid onder ogen te moeten zien.” Journalisten zijn net mensen. Ook wij hebben het soms moeilijk de start van een exponentiële stijging in te schatten, ook wij snakken naar een eindpunt.
Leren om ook een meer ‘anticyclische’ kritische houding aan te nemen, lijkt een belangrijke les. Het is in het dal dat de volgende piek voorbereid moet worden. Hadden redacties minder aandacht besteed aan de regeling voor rustbankjes of binnenspeeltuinen en meer en sneller aan het gebrek aan veilige lucht in scholen, woon-zorgcentra en bussen, dan hadden ze de samenleving wellicht (nog) beter gediend.
