De beroemde school van Macron: het elitair instituut dat plotseling ‘van alle Fransen’ wil worden

De prestigieuze opleiding ENA bracht verschillende Franse presidenten voort. Ook Emmanuel Macron werd er klaargestoomd voor het hoogste ambt. Toch voerde hij vlak voor de verkiezingen, waarvan nu zondag de tweede en beslissende ronde plaatsvindt, een grootscheepse hervorming op zijn oude school door, die niet iedereen kan appreciëren.

Strak in pak gestoken kijken ze ernstig de camera in, de mannen van lichting 1946-1947. De zwart-witfoto van de afgestudeerden hangt in de hal van de prestigieuze school in Straatsburg die tot voor kort bekend stond als ENA (École Nationale d’Administration).

De mannen – vrouwen zijn op de foto nergens te bekennen – vormden de eerste lichting van de opleiding die generaal Charles de Gaulle na de Tweede Wereldoorlog oprichtte. Het land was in crisis en had volgens hem behoefte aan een sterk Grand corps de l’État om Frankrijk weer op te bouwen. Talentvolle Fransen moesten hiervoor onpartijdig en op voet van gelijkheid worden gerekruteerd.

Vervolgens werden ze in Parijs klaargestoomd voor de hoge staatsambten, waarbij hun vaardigheden in plaats van politieke inzichten leidend moesten zijn. Om wat dichter bij de instellingen van de Europese Unie te zitten, verhuisde de ENA begin jaren 1990 naar Straatsburg, waar de opleiding intrek nam in een voormalig klooster.

Wie extravagantie verwacht komt bedrogen uit. Het beige gebouw uit de veertiende eeuw steekt zelfs wat sober af tegen de verderop gelegen pastelkleurige huizen die naar het centrum van de stad leiden.

De ENA groeide uit tot een begrip. Wie door alle strenge selecties kwam, was gegarandeerd van een goede baan en een handig netwerk voor het leven. Decennialang leverde de school diplomaten, prefecten en andere hoge ambtenaren af. Onder de oud-leerlingen, ook wel énarques genoemd, bevinden zich bovendien verschillende presidenten zoals Valéry Giscard d’Estaing, Jacques Chirac en François Hollande.

Tijd rijp voor nieuw soort hoge ambtenaren

Ook de huidige president Emmanuel Macron is een énarque. Een stuk blonder, in een strak gesneden wit jasje staat hij met een zelfverzekerde blik in zijn ogen op de klassenfoto van lichting 2002-2004. Vijftien jaar later zou dezelfde Macron, inmiddels president, zijn wens uitspreken om de ENA te sluiten. Op een persconferentie in 2019 liet hij weten de tijd rijp te vinden voor een nieuw soort hoge ambtenaren, breder gevormd en afkomstig uit diverse lagen van de bevolking.

De timing van Macron om zijn vroegere opleiding, door veel Fransen gezien als hét symbool van de elite, aan te pakken was niet toevallig. De maanden ervoor hadden de protesten van de gele hesjes de kloof met de bestuurders in het land pijnlijk zichtbaar gemaakt.

Énarque was niet langer een eretitel maar vooral een scheldwoord geworden. Er was Macron veel aan gelegen om ook zijn eigen imago als ‘president van de rijken’ van zich af te schudden. Hij gaf de voormalige voorzitter van de professionele voetballiga, Frédéric Thiriez – zelf ook een énarque – de opdracht om ENA’s toekomst eens goed tegen het licht te houden. In zijn rapport, dat begin 2020 werd gepubliceerd, adviseerde Thiriez onder andere de algemene ontwikkelingstest af te schaffen en een speciaal toelatingstraject in te stellen voor kandidaten uit sociaal zwakkere milieus.

Stevig hervormd

Daarna verdween de discussie over de elitescholen weer wat naar de achtergrond. Tot Macron een jaar geleden aankondigde dat de ENA niet zou sluiten, maar wel stevig hervormd en vervangen zou worden door een nieuw instituut, het Institut National du Service Public (INSP).

In een videovergadering (want nog midden in de coronacrisis) sprak hij honderden hoge ambtenaren toe, waarbij hij het historische moment benadrukte. Hij bracht zijn gehoor in herinnering dat de ENA was opgericht op het moment dat Frankrijk uitgeput was na twee wereldoorlogen. “In 2021 wordt ons land geconfronteerd met een historische pandemie. Het is onze plicht om te weten hoe we erop moeten reageren met hetzelfde gevoel voor geschiedenis.”

Begin dit jaar was de transformatie een feit. Premier Jean Castex, ook al een énarque, reisde af naar zijn oude school en onthulde een doorzichtige plaquette ter gelegenheid van de metamorfose. In zijn toespraak wees Castex er nog maar eens op dat 70 procent van de functies van het hoge ambtenarenkader bezet worden door mensen afkomstig uit de 20 procent bevoorrechte sociale groepen in het land. Een andere manier van selecteren, een nieuwe inrichting van het onderwijs en gerichtere stages midden in de samenleving moeten daar verandering in brengen.

De snelheid waarmee de veranderingen uiteindelijk werden doorgevoerd, heeft student Philémon Perrot verrast, zegt hij in de kantine bij een kop koffie. Het is er stil, veel studenten zijn alvast aan het weekend begonnen of lopen stage, een belangrijk onderdeel van de opleiding.

De 27-jarige student heeft er al een stage bij de ambassade in Kameroen en bij de prefectuur van Rouen op zitten. “Toen ik na mijn opleiding aan een businessschool aan deze studie begon, heette de opleiding nog ENA; ik zou het liefst nog een ENA-diploma krijgen want rond die naam hangt een aura van traditie en prestige. Het is toch de school die door generaal De Gaulle is opgericht. Het INSP bestaat nog maar een paar maanden, niemand weet waar je het over hebt als je die naam noemt.”

Chinese muur tussen de publieke en private sector

Wat hij verder van de hervorming vindt? Daar heeft hij heus wel zo zijn gedachten over, zegt Perrot, maar als leerling-ambtenaar in Frankrijk kun je niet alles zeggen wat je wilt. “Je moet neutraal en discreet zijn.” Dat het nieuwe instituut toekomstige ambtenaren beter voorbereidt om in hun carrière ook een uitstapje naar het bedrijfsleven te kunnen maken, is wel een van de grootste veranderingen, vindt hij. “Hiervoor stond er een soort Chinese muur tussen de publieke en private sector.” Eens een ambtenaar, altijd een ambtenaar, gold lange tijd in Frankrijk.

Bij de oprichting van het nieuwe INSP speelt volgens Perrot met de presidentsverkiezingen in het vooruitzicht zeker ook een politieke agenda mee. Dat de ENA een symbool is geworden voor een elitaire klasse vindt hij niet altijd terecht. “De diversiteit onder de studenten van de opleiding voor rechters in Bordeaux, de École Nationale de la Magistrature, is bijvoorbeeld zeker niet beter dan op de ENA. Maar daar heeft niemand het over.”

Het cliché dat de gemiddelde énarque geboren en getogen is in de welvarende kringen van Parijs “is echt niet waar”. Oké, zelf komt hij wel uit een goede buitenwijk van de hoofdstad, maar hij is hier in de minderheid. “Zeker een derde van de studenten die hier rondloopt heeft volgens mij een beurs.”

Op het eerste gezicht lijkt de opleiding niet veel te verschillen van elke andere universiteit of hogeschool. In kleine collegezalen luisteren studenten naar hun docent, tikken mee op hun laptop of kijken ietwat verveeld uit het raam. Maar doorsnee zijn de studenten allerminst. Zo verschillen ze in leeftijd; ook ambtenaren die al een tijd gewerkt hebben kunnen de toelatingsproef doen om zo hogerop te klimmen. Bovendien lopen er veel buitenlandse studenten rond, vaak afkomstig uit de voormalige Franse koloniën.

‘Geen perfecte afspiegeling van de maatschappij’

De Belg Jan Stormann, strak in pak met stropdas, is een van hen. “Bij mij in de klas zit bijvoorbeeld een voormalige minister uit de Comoren, een presidentieel adviseur uit Tunesië en een medewerker van het Japanse ministerie van Defensie. Met mijn 23 jaar ben ik verreweg de jongste.”

Het is duidelijk dat de studenten die rondlopen geen perfecte afspiegeling van de maatschappij vormen, zegt Stormann, die er al een studie internationale betrekkingen op heeft zitten. “Maar om binnen te komen heb je ook al een masterdiploma nodig. Het is wel waar dat studenten die van bepaalde opleidingen en scholen komen hier oververtegenwoordigd zijn. Dat kan wel door het Franse systeem verklaard worden. Anders dan bijvoorbeeld in Nederland, waar selectie eerder voor bepaalde vakken en richtingen geldt, zijn hier de toelatingseisen veel meer gericht op specifieke universiteiten.”

Maar dat is nu precies het idee waar de school van af moet, zegt Agnes Fontana, hoofd van de afdeling die verantwoordelijk is voor de stages en beurzen, terwijl ze in haar tas naarstig op zoek is naar haar nieuwe INSP-visitekaartje. Dan overhandigt ze maar haar oude ENA-kaartje en krabbelt haar nieuwe mailadres erop. “Ja, het is nog even wennen”, lacht ze. Toch is Fontana niet rouwig om het verdwijnen van de naam. “Het klopt dat ENA staat voor kwaliteit, maar het was ook een naam die op straat niet geliefd was.”

Volgens Fontana durven veel jonge mensen geen toelating te doen omdat ze denken dat de opleiding alleen voor ‘uptown-kinderen’ is. “We moeten ervoor zorgen dat mensen uit verschillende sociale milieus, met diverse achtergronden en uit alle delen van Frankrijk het gevoel hebben dat ook zij een hoge ambtenaar kunnen worden.”

Zware toelatingsexamens

De zware toelatingsexamens – van de honderden aanmeldingen per jaar kunnen er maar enkele tientallen worden geplaatst – vormen daarbij wel een obstakel. Kandidaten bereiden zich vaak maanden met allerlei bijlessen voor.

Daarom is de school nu een apart traject gestart voor talentvolle studenten die uit een minder geprivilegieerde omgeving komen. In Straatsburg worden ze in speciale klassen (parcours talents) voorbereid op de zogeheten concours die ze moeten halen om aangenomen te worden. Daarbij kunnen ze niet alleen op inhoudelijke maar ook op financiële steun rekenen. En ze krijgen de verzekering dat tenminste een aantal van hen zullen worden aangenomen.

Het hoorcollege voor het zogeheten ‘talentenklasje’ is net afgelopen. De studenten wurmen zich uit de groene bankjes en pakken hun spullen bij elkaar. Valerie Gleize (27) uit Nantes is een van hen. Ze heeft al een studie economie afgerond en hoopt nu toegelaten te worden tot het INSP. “Van kleins af aan wil ik mij al inzetten voor de publieke zaak.”

Maar zonder extra steun had ze niet aan het toelatingstraject kunnen beginnen, zegt ze. “Ik heb nu een beurs van 4.000 euro per jaar en ik word hier bijvoorbeeld ook geholpen met het vinden van huisvesting. We krijgen boeken en een laptop. Daar ben ik heel dankbaar voor.”

Hervorming komt op juiste moment

Volgens de student komt de hervorming van de ENA op het juiste moment. “De beweging van de gele hesjes heeft wel laten zien dat de bevolking verandering wil. Ze wil dat de regering en de elite ook hen representeert, want ze voelen zich vergeten.”

Robin Lagarrigue (32) uit het zuidwestelijke Cahors vindt het een goede ontwikkeling dat er speciale trajecten voor minder geprivilegieerde studenten zijn opgericht, vertelt hij op de zonnige binnenplaats van het voormalige klooster.

Zelf had hij graag meer hulp gehad toen hij jaren geleden al eens aan de examens meedeed. Toen lukte het niet. Na jaren als ambtenaar gewerkt te hebben, is hij nu alsnog toegelaten en met zijn vrouw en drie kinderen naar Straatsburg verhuisd. “Destijds maakte ik geen enkele kans. Ik studeerde politicologie in Toulouse. In theorie konden de docenten daar ook helpen bij de voorbereiding, maar in de praktijk werkte dat niet zo. Ook al waren ze echt wel betrokken, ze voelden bepaalde finesses minder goed aan. De examens worden toch in Parijs gemaakt. Ik zakte en heb mij daar heel gefrustreerd over gevoeld.”

Kritiek op hervorming

Een ander geluid is te lezen op de opiniepagina’s van de Franse kranten, waar vooral oud-leerlingen zich kritisch uitlaten over de hervorming. Zo liet Daniel Keller, voorzitter van de alumnivereniging van de school, in Le Monde weten “ontzet” te zijn. De problemen van de staat worden niet opgelost door de ENA af te schaffen, betoogde hij. De ENA opofferen in de hoop er electoraal voordeel uit te halen, zou duiden op “een klimaat waarin het populisme het wint van de heersende klasse”. En, waarschuwde hij, het zal uiteindelijk de partij van Marine Le Pen zijn die daar voordeel uit haalt.

Fontana begrijpt alle emoties wel, zegt ze. “Deze school is een beetje als familie, oud-leerlingen hebben er nostalgische gevoelens bij en dat is heel menselijk.” Fontana merkte het ook bij het personeel van de school. “De docenten hier zijn heel trots op wat ze doen en identificeren zich erg met hun werk. Ze voelden zich uit het lood geslagen. Het jaar 2021 was echt een jaar van rouw. Maar we hebben de nare gevoelens achter ons gelaten en er stroomt weer nieuwe energie.”

“Een update van de school van De Gaulle was echt nodig", zegt Fontana nog. “De voordelen van de hervorming zullen vanzelf duidelijk worden.” Toch zal de school niet in een, twee, drie van haar elitaire imago af zijn. “Misschien helpt het als uit de nieuwe talentenklasjes een rolmodel komt bovendrijven en een bekend persoon wordt.”