Reconstructie
Acht dagen proberen te overleven
De aanslagen die Parijs vorige vrijdag in rouw hebben gedompeld, betekenden voor Jan Jambon het begin van een politieke survivalweek. Was het een en al chaos, of had hij alles onder controle?
Eindelijk vrijdag. Vrijdag 13 november. Jambon en zijn kabinetschef Herman De Bode hebben een tafel gereserveerd in het restaurant van het Radisson Blu-hotel aan het Muntplein. Het aperitief is net besteld wanneer er een telefoontje binnenkomt van het crisiscentrum. 'In Parijs zijn twee bomaanslagen gepleegd. Er wordt ook geschoten op straat.' Jambon schakelt meteen over op werkmodus. Het lang beloofde etentje is voorbij nog voor het begint.
De aanslagen in Parijs plaatsen Jambon voor een crisis van wereldformaat. Als minister van Binnenlandse Zaken, bevoegd voor de veiligheid, is hij een week lang het middelpunt van de hectiek. Op zijn smartphone staan meer dan veertig gesprekken met premier Charles Michel (MR). De Nationale Veiligheidsraad komt in één week vier keer samen. Tegelijk moet Jambon alle raids in Molenbeek overzien en contact houden met de Franse regering.
De minister is overeind gebleven. Zich echt vergissen doet hij één keer, maar grote problemen levert dat niet op. "Jan levert aardig werk", zegt een minister.
Van buitenaf lijkt zijn week nochtans een en al chaos. Was hij niet te weinig op de hoogte? Is het normaal dat een minister toegeeft dat hij de situatie 'niet onder controle' heeft? Hoe kan het dat Jambon eerst zegt dat de voetbalwedstrijd België-Spanje zeker doorgaat, en dat die een dag later toch plots is afgelast? Waarom duurt het überhaupt 24 uur voordat duidelijk is dat de terreur vanuit Molenbeek is gepland? Het antwoord begint afgelopen vrijdag.
Vrijdag 13 november
Jambon belt een minuut na het bericht over de aanslag naar Michel. Hij laat zich ophalen door zijn chauffeur en neemt op weg naar zijn kabinet contact op met collega-ministers en medewerkers. Zijn boodschap: 'Volg de situatie in Frankrijk van dichtbij op. Onderzoek of er ook bij ons gevaar dreigt.'
Intussen blijft het dodental in Parijs oplopen. Voor de concertzaal Bataclan maakt de Franse terreurpolitie zich klaar voor een inval. Minister van Defensie Steven Vandeput (N-VA) - die thuis in Hasselt uit zijn bed is gebeld door het crisiscentrum - beslist om meer soldaten in te zetten voor de Franse ambassade.
Jambon stuurt een tweet: 'La France touchée ce soir en son coeur. Toutes mes pensées vont aux familles.' Het antiterreurorgaan OCAD komt inderhaast samen en beslist dat het dreigingsniveau op twee blijft (op een schaal van vier). Geen enkel spoor wijst dan in de richting van België.
Zaterdag 14 november
Die nacht slaapt Jambon drie uur, bij hem thuis in Brasschaat. Hij heeft niet de gewoonte op een zetel in zijn kantoor te overnachten. Zijn iPhone blijft onafgebroken rinkelen. Ook een aantal medewerkers blijft die eerste nacht bijna non-stop aan de slag. Rond zeven uur 's ochtends meldt Jambon zijn vorderingen op de radio. Opluchting overheerst. "De eerste maatregelen zijn genomen", stelt hij gerust. "De politie helpt Frankrijk zijn grenzen te bewaken."
Meer lijkt op dat moment niet nodig. Alle aandacht gaat naar Parijs. Het dodental loopt op tot 129 mensen. Om negen uur volgt de eerste Nationale Veiligheidsraad. De premier, de vicepremiers en de ministers van Justitie en Defensie zitten samen met de inlichtingendiensten en het parket, terwijl op krantensites ooggetuigen melden dat een van de vluchtauto's een Belgische nummerplaat heeft. De regering vindt het nog te vroeg om te reageren 'op geruchten'.
Zaterdagmiddag
Het omslagpunt. Jambon staat voortdurend in contact met het crisiscentrum. De Belgische link wordt briefing na briefing duidelijker: er komt een officieel opsporingsbericht van een zwarte Seat met een Belgische nummerplaat aan de Bataclan. N-VA zit op dat moment samen in een congrescentrum in Vilvoorde, voor de maandelijkse partijraad. Voorzitter Bart De Wever, staatssecretaris Theo Francken en Vandeput zonderen zich af. Die laatste krijgt via de militaire inlichtingendienst onrustwekkend nieuws.
Tijdens een conferencecall van een halfuur met Jambon bespreken ze de verdere aanpak. Het wordt duidelijk dat de Belgische diensten Verviers dan wel konden voorkomen, maar Parijs niet. Het wordt ook duidelijk dat Molenbeek, alweer Molenbeek, het toevluchtsoord was. In minstens vier van de recente (pogingen tot) terreuraanslagen in Frankrijk en België was de Brusselse gemeente een uitvalsbasis voor daders of verdachten. Te veel om toeval te zijn, meent Jambon.
Een telefoongesprek met Michel volgt. Een partijgenote van hem, Françoise Schepmans, is burgemeester van Molenbeek. Toch beslissen ze de gemeente met de vinger te wijzen. Jambon live in het VTMnieuws: "Ik ga Molenbeek opkuisen. We kunnen dit niet langer aanvaarden." Die avond zit de Veiligheidsraad weer urenlang bij elkaar. Daar valt de beslissing om het algemene dreigingsniveau op twee te houden, met een uitzondering voor grote evenementen.
Zondag 15 november
Jambon staat zenuwachtig in de foyer van De zevende dag. Michel is voor hem aan de beurt, en sluit zich tot zijn opluchting openlijk bij hem aan: Molenbeek is het probleem. De wereld deelt die mening. The New York Times, The Financial Times; allemaal hebben ze het over 'Belgian grown terrorism'.
Om 11.30 uur vertrekt hij naar Parijs voor een ontmoeting met zijn Franse collega Bernard Cazeneuve. De trein heeft vertraging. Het geeft Jambon de tijd om voor het eerst even rustig een koffie te drinken. Echt lekker is die niet, maar op dit moment geniet de minister vooral van de korte pauze.
Een halfuur, langer praten Cazeneuve en Jambon niet. De Belg drukt zijn medeleven uit voor het drama dat Frankrijk doorstaat. De socialist bedankt hem voor de correcte samenwerking van de voorbije uren. Heeft Cazeneuve hem ook de mantel uitgeveegd omdat België de aanslagen niet kon voorkomen? Jambon houdt vol dat dit niet het geval is. De veiligheidsdiensten hebben geen fouten gemaakt.
Als de Fransen later die week steeds meer de Belgen als schuldigen aanwijzen, zet Michel zijn diplomaten aan het werk opdat ze die boodschap niet meer herhalen. Binnen de regering leeft nochtans gelijkaardige kritiek. Jambon wordt geviseerd omdat de terreurcel in Molenbeek niet beter is opgevolgd. "Er hadden rode lichten moeten branden", zegt een minister. "Het is een raadsel waarom dit niet is gebeurd."
Maandag 16 november
Bij het begin van de werkweek probeert Jambon wat gas terug te nemen. Hij legt zichzelf een communicatieregel op: de terreurdreiging is belangrijk, maar mag ons leven niet bepalen. Hij staat die ochtend in Oostende om een rampoefening te overzien, zoals gepland.
In Molenbeek brandt het nochtans; er worden huiszoekingen uitgevoerd. De Rue Delaunoy is een belegerde straat. De journaals tonen live hoe de politie bewoners vraagt op straat te komen met hun handen omhoog. Twee zwaarbewapende agenten zitten in een dakgoot.
Het land kijkt toe. Een van de reacties op Twitter: "Jambon is hard aan het werk. Tja, hij zit op een rampoefening in Oostende." Een medewerker: "Op zo'n moment moet je je vooral inhouden om dingen te doen. Jan is CEO geweest van een bedrijf. Hij weet dat delegeren vanop een afstand kan."
Later die dag maakt Jambon een uitschuiver in het praatprogramma Van Gils en gasten, misschien wel door zijn nieuwe strategie. De show wordt opgenomen om zeven uur. Hij maakt zich sterk dat de voetbalwedstrijd België-Spanje doorgaat. Een inschattingsfout, blijkt achteraf.
De Veiligheidsraad wordt meteen na de opname samengeroepen. Er zijn sterke aanwijzigingen voor aanslagen in België. Om middernacht komt het oordeel: het dreigingsniveau stijgt van twee naar drie. België-Spanje wordt afgelast. Jambon beseft dat hij zich heeft vergist. De cynische les: hoopvol zijn is riskant.
Dinsdag 17 november
In de Koningsstraat 47, het hoofdkwartier van N-VA, zit de partij samen, om zoals elke dinsdag de strategische lijnen uit te zetten. De Wever dringt er bij zijn ministers op aan door te duwen over de Syrië-strijders. Wie terugkomt, moet meteen in de gevangenis belanden.
Op het kernkabinet gaat het 's avonds lang over die maatregel. Jambon stelt vast dat niemand bezwaar maakt. De premier is helemaal voor. Samen met Michel en justitieminister Koen Geens (CD&V) vormt hij een week lang 'het triumviraat tegen de terreur'. Hun karakters zijn verschillend, maar het klikt. Jambon en Michel communiceren elk aan hun kant van de taalgrens, Geens is het diplomatieke talent en werkt aan de juridische onderbouw van de nieuwe antiterreurmaatregelen.
Jambon is verrast door de opstelling van zijn collega's. Deze keer zit centrumrechts wel op één lijn wanneer het erop aankomt. En na de eerste kritiek in de maandagkranten houden de ministers hun commentaar binnenskamers.
Woensdag 18 november
In de namiddag volgt voor Jambon zijn tweede moment van decompressie, na de koffie zondag. Hij gaat even alleen zitten in zijn bureau en zet zijn cd-speler aan. Het bezoek van De Wever aan David Cameron in Londen, waarvoor hij heeft afgezegd, kan hem even gestolen worden.
Door het kabinet schalt de sopraanstem van Montserrat Caballé. De verzamelde werken van de Spaanse zangeres staan op de schouw. Wie Jambon ziet, denkt dat enkel pinten en 'den Beerschot' zijn interesse opwekken. In werkelijkheid heeft hij al twintig jaar een abonnement op de Antwerpse opera. Bij Caballé denkt hij aan zijn vier kinderen. Een hele week houden zij hem mee op de hoogte van het laatste nieuws over de aanslagen. Via sms en WhatsApp. Een bericht dat Jambon ontroert, van zijn jongste dochter Lies: 'Complimentjes van mijn vriendinnen. Je bent heel goed bezig.'
Donderdag 19 november
De Kamer applaudiseert. Michel heeft zijn speech - de belangrijkste uit zijn carrière - afgerond met: "Ik wil de veiligheidsdiensten danken voor hun moed. Het is dankzij hen dat levens zijn gered." De dag voordien heeft de regering tot 's avonds samengezeten om de tekst af te ronden.
Normaal schrijft Michel zijn eigen speeches, zonder inmenging. Dit keer loopt het anders. Sinds dinsdag houden de vices mee de pen vast. Jambon dringt aan op de passage hierboven. Hij is het beu dat 'zijn' veiligheidsdiensten drek over zich heen krijgen. Dat ze na Verviers helden waren en na Parijs klunzen. Hij kan ook niet anders: hij moet zijn diensten verdedigen, anders zal hij politiek een prijs betalen.
Vrijdag 20 november
Natuurlijk voelt het een beetje vreemd wanneer hij binnenstapt in de vergadering van Europese binnenlandministers. Veel hoofden draaien zijn kant op. Soms volgt een veelzeggende blik en/of een zucht. Het voordeel: wanneer hij tussenkomt, kent iedereen zijn naam.
Terwijl Cazeneuve achteraf het hoge woord voert - hij eist dat gegevens van vliegtuigpassagiers ook worden bijgehouden voor vluchten binnen Europa - laat Jambon de camera's snel aan zich voorbijgaan. Zijn chauffeur staat hem op te wachten. Jambon weet: de klus is allerminst geklaard. Het wordt de komende dagen uitkijken naar een halfuurtje met Montserrat Caballé. Notities nemen voor een autobiografie heeft hij al lang opgegeven. Te veel werk.
