Oekraïne beschuldigd van gebruik verboden landmijnen: kijken we soms te mild naar hoe Oekraïne zich verdedigt?

Het Oekraïense leger heeft waarschijnlijk verboden antipersoonsmijnen ingezet in het oosten van het land. Dat zegt mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch (HRW). Kijken we soms met een te milde blik naar hoe Oekraïne zich verdedigt?

Ze zijn klein, felgroen gekleurd en zien eruit als onschuldig speelgoed. De zogenaamde vlindermijnen worden soms door kinderen opgeraapt na afloop van een militair conflict, waarna de tuigjes ontploffen en gruwelijke kwetsuren kunnen veroorzaken, vaak met amputaties tot gevolg. De mijnen zijn al sinds 1997 verboden volgens het verdrag van Ottawa, waar zich ondertussen 164 landen bij hebben aangesloten. Oekraïne ratificeerde het verdrag vrijwillig in 2005.

Toch heeft het land nu duizenden van zulke antipersoonsmijnen ingezet, luidt de verdachtmaking van Human Rights Watch. Volgens HRW kon het “meerdere keren” vaststellen dat vorig jaar vanuit gebied dat onder Oekraïense controle stond artilleriegranaten met daarin vlindermijnen richting Russische militaire doelen in Izjoem werden afgevuurd. Die stad werd toen nog door het Russische leger bezet. In theorie kunnen de mijnen zo geprogrammeerd worden dat ze na een aantal uur vanzelf ontploffen, maar vaak gebeurt dat niet, waarna ze soms jaren blijven liggen, wachtend op een onschuldig burgerslachtoffer.

Elf gewonden

Steve Goose, directeur van de wapendivisie bij Human Rights Watch, zegt weet te hebben van negen gebieden in en rond Izjoem waar de mijnen tussen eind april en begin september zouden zijn ingezet. De mensenrechtenorganisatie zegt dat de antipersoonsmijnen zeker elf burgers hebben verwond.

Op het rapport, met de titel Oekraïne: verboden landmijnen schaden burgers, kwam meteen forse kritiek uit Oekraïne. HRW zou aan victimblaming doen, terwijl Rusland het verdrag van Ottawa zelfs nooit heeft aangenomen. De mensenrechtenorganisatie schrijft weliswaar dat ook “Russische troepen herhaaldelijk antipersoonsmijnen hebben gebruikt en wreedheden hebben begaan in het hele land”.

Toch moest de organisatie toegeven dat ze “claims van Russisch gebruik van dit type antipersoonsmijn niet heeft onderzocht”. Een reden daarvoor wordt niet vermeld, maar het lijkt weinig waarschijnlijk dat het Russische leger een onafhankelijk onderzoek toelaat.

Goeden tegen slechten

In de beeldvorming lijkt het conflict soms eenvoudig, met agressor Rusland als slechte partij en slachtoffer Oekraïne als de goede. Maar is dat wel de juiste manier om naar de oorlog te kijken? “Die kwestie lijkt inderdaad soms taboe”, zegt professor oorlogsrecht Tom Ruys (UGent). “Dat is op zich een begrijpelijke houding: Rusland is nu eenmaal met militaire macht een ander land binnengevallen, wat een duidelijke schending van de soevereiniteit van dat land was. Maar zodra een oorlog bezig is, moeten beide partijen zich aan de regels van het oorlogsrecht houden.”

Vorig jaar kreeg ook Amnesty International bakken kritiek voor een rapport waarin het Oekraïense leger ervan werd beschuldigd burgers in gevaar te brengen. Volgens Amnesty gebruikten de Oekraïners onder andere scholen en ziekenhuizen om zich militair te verdedigen. Het land reageerde dat het er wel degelijk alles aan deed om zijn bevolking te beschermen tegen de gevolgen van de gevechten, maar vroeg zich ook af hoe het zich dan moest verdedigen wanneer het Russische leger zijn steden aanviel. Ook het feit dat de context van de gedocumenteerde Russische wreedheden, zoals de massagraven van Boetsja, slechts zijdelings werd vermeld, viel in slechte aarde.

Pas na massaal protest, ook intern, besliste Amnesty International een interne procedure op te starten en het rapport kritisch tegen het licht te houden. “We willen begrijpen wat er fout is gelopen en waarom, om er lessen uit te trekken en ons werk rond mensenrechten te verbeteren”, gaf Amnesty aan.

Natuurlijke reflex

Het is een natuurlijke reflex om milder te zijn voor de partij die aangevallen wordt, bevestigt hoogleraar militaire ethiek Carl Ceulemans (KMS Brussel). “Maar het humanitair recht geldt aan beide zijden.” “Het rechtvaardige waarvoor je vecht moet strikt gescheiden worden van de manier waarop je vecht. Het is niet omdat een partij zich met recht en reden verdedigt, dat juridische principes aan de kant mogen worden geschoven.”

Daarom blijft onafhankelijke kritiek belangrijk, zegt professor Ruys. Hij vermoedt dat er bovendien ook achter de schermen diplomatieke druk op Oekraïne wordt uitgeoefend om het oorlogsrecht in acht te nemen, bijvoorbeeld bij de toekenning van militaire steun. Ook is Oekraïne kandidaat-lidstaat van de EU, wat de druk om zich aan de regels te houden nog verhoogt.

De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), waarvan zowel Oekraïne als Rusland lid is, bracht al meerdere onafhankelijke verslagen uit met inbreuken op het oorlogsrecht en de mensenrechten door beide partijen. Daarin worden bijvoorbeeld beide partijen ervan beschuldigd verboden clustermunitie te hebben ingezet. Maar waar dat voor Oekraïne om één niet-bewezen feit gaat, zegt het OVSE dat “er langs Russische zijde bewijzen, verslagen en beschuldigingen zijn van honderden van zulke aanvallen”.

De vaststelling dat Rusland het oorlogsrecht vaker met voeten treedt, kan voor Oekraïne een verleidelijke factor zijn om het zelf ook niet zo nauw te nemen met de regels. “Maar two wrongs don’t make a right”, zegt Ruys. “Het is niet omdat de ene partij de regels schendt, dat de andere dat ook mag doen. Zo werkt het oorlogsrecht niet.”