‘In één veldslag kunnen al 50 van de 100 tanks vernietigd worden in Oekraïne. En wat doen we dan?’

Zelfs na de belofte van Europese en Amerikaanse tanks is een snel einde van de oorlog in Oekraïne onzeker. Geopolitieke analisten Olesya Tkacheva en Sven Biscop benadrukken de nood aan een westerse strategie op lange termijn, die ook een wig drijft tussen Poetin en Xi Jinping.

Met Olesya Tkacheva (Brussels School of Governance/VUB) en Sven Biscop (Egmont Instituut/UGent) zitten we tegenover twee geopolitieke analisten die de oorlog in Oekraïne met een unieke 360 gradenblik bekijken. Zij doorgrondt al jaren de NAVO en het Russisch buitenlands beleid, hij kent het Europese en Amerikaanse veiligheidsbeleid op zijn duimpje. Beiden worden ook geconfronteerd met de invloed van China. Hoe die ook al tot in Oekraïne reikt, krijgen we straks te horen maar eerst vragen we ons af of westerse tanks aan het front een verschil gaan maken.

Tkacheva: “Tactisch zullen tanks zeker in het voordeel spelen van de Oekraïners in hun poging om verloren terrein terug te winnen en een nieuw machtsevenwicht na te streven. Het is als krachtig politiek signaal ook erg belangrijk, dat wij blijven tonen bereid te zijn Oekraïne te steunen zolang het nodig is.”

Biscop: “Ik ben het eens, maar we mogen ook geen te grote verwachtingen scheppen. Honderd tanks leveren in de komende weken is geen beslissing waarmee je de oorlog tegen Rusland wint. Het is slechts één stap. Je moet je realiseren dat één intensieve veldslag als resultaat kan hebben dat er vijftig van de honderd relatief snel vernield worden. En wat doen we dan? Hoe houden we die steun vol? Ik mis bij ons de planning op de lange termijn.”

Hoe zie je dan zelf de strategie op lange termijn?

Biscop: “De EU moet snel met een plan komen om de productiecapaciteit uit te breiden zodat Oekraïne voldoende wapens en munitie krijgt voor de komende jaren. Zelfs als de oorlog eindigt als bevroren conflict, met een wapenstilstand of vredesakkoord moet je hun strijdkrachten uitbouwen als blijvende afschrikking tegen Rusland. Ik vind ook dat Europa de grootste last van de militaire steun op zich moet nemen. We hebben Oekraïne de status van kandidaat-lid aangeboden, en dat komt met een verantwoordelijkheid. Oekraïne is onze buur, niet die van de VS. Dit betekent ook dat we onze eigen wapen- en munitievoorraden, die fors zijn geslonken, moeten opschalen. De Commissie kan dit financieren met het Europees Defensiefonds. Dit is zéér dringend.”

Tkacheva: “Inderdaad, want de Russen bereiden zich voor op een lange oorlog.”

Moskou maakt zich op voor een lente-offensief. Duwen de tankleveringen ze niet nog een trap hoger in de escalatieladder?

Tkacheva: “De tanks komen er net als reactie om hun geplande offensief te proberen tot staan te brengen. Er waren eind vorig jaar al signalen dat de Russen opnieuw grote steden wilden heroveren. De recente benoeming van stafchef Gerasimov aan het hoofd van de operaties diende dat doel. Ze waren al van plan te escaleren. De levering van westerse tanks verandert daar niets aan. Ze bereiden hun bevolking zelfs voor op grotere offers. Ze liegen de Russen voor dat onze wapensystemen als doel hebben Russische steden aan te vallen. Dat maakt deel uit van de ‘valse informatie’-oorlog.”

Bedreigt de oorlog Poetin op binnenlands vlak?

Tkacheva: “Dit jaar zal Poetin beslissen of hij kandidaat is voor de presidentsverkiezingen begin 2024, zoals de door hem gewijzigde grondwet toelaat, of een opvolger aanduidt. De uitkomst van de oorlog in Oekraïne is erg relevant voor de interne machtsstrijd in het Russische politieke systeem. Daarom sluit ik niet uit dat er eind 2023 een matiging komt in de Russische positie, om bijvoorbeeld meer open te staan voor de Oekraïense eisen om te onderhandelen. De voorwaarde is uiteraard wel dat Poetin tegen dan dit conflict niet wint, anders zal zijn trek in dialoog beperkt blijven en zal hij strijdkrachten blijven ontplooien.”

U spreekt over de machtsstrijd in Rusland. Hoe uit die zich?

Tkacheva: “Een voorbeeld is hoe de mobilisatie van de militaire productieketens nu gesuperviseerd wordt door de Nationale Garde (de binnenlandse strijdkrachten onder Poetins bevel, MR). Van hun topmensen is bekend dat ze Oekraïne helemaal tot in Kiev willen veroveren en elke soevereiniteit ongedaan willen maken. Toch zien we tegelijk in de Russische staatsmedia een interessante strijd ontstaan om krediet op te eisen over overwinningen in Oekraïne, tussen het reguliere leger, de Nationale Garde en de huurlingen van de Wagner-groep. Zo positioneren zij zich vermoedelijk al in aanloop naar de presidentsverkiezingen van volgend jaar.”

Zoals wij Oekraïne steunen zoekt Poetin nu ook buitenlandse allianties, met China voorop. Is er een risico dat Xi Jinping hem te hulp schiet met militair materieel?

Tkacheva: “Via open bronnen is er weinig bewijs dat Rusland uit Peking offensieve militaire capaciteiten krijgt. VS-president Biden zei deze woensdag wel inlichtingen te hebben dat China niet-offensieve militaire steun zou geven, terwijl ze officieel neutraal zijn.”

Biscop: “Je voelt dat de Chinezen niet opgezet zijn met de oorlog. Ze zullen de Russen niet openlijk laten vallen, maar Xi Jinping zal de Russen niet steunen zoals wij Oekraïne steunen, wellicht tot teleurstelling van Poetin. Ze onderhouden wel een handelsrelatie.”

Helpt China de Russen onze sancties te omzeilen?

Biscop: “China past gewoon geen sancties toe, zoals nog veel landen, trouwens. Wat mij meer zorgen baart is dat diegene die de westerse sancties proberen te ontlopen Europese bedrijven zijn, die in de EU zijn gevestigd! Ze drijven handel met Rusland via bijvoorbeeld Turkije. Dat zie je aan de bilaterale handel tussen Turkije en Rusland, die blijft verhogen.”

Tkacheva: “Rusland kan door de sancties veel minder handel drijven via EU-havens en voert nu uit via de Zwarte Zee, en dan is Turkije een logische tussenstop, of via havens in zijn verre oosten waardoor de bilaterale handel met China, India en Zuid-Korea toeneemt. De Russen diversifiëren actief hun handel en bieden goede prijzen, voor graan bijvoorbeeld. China profiteert. Tegelijk moeten Chinese bedrijven duurdere transportwegen zoeken dan vroeger om met Rusland handel te drijven, ook buiten Europa en de VS om.”

Schieten onze sancties met dit soort neveneffecten dan niet hun doel voorbij om de oorlogsmachine te stoppen?

Biscop: “Het was onrealistisch te verwachten dat de sanctiepakketten meteen een drastisch effect zouden hebben op de Russische oorlogsinspanningen. Toch geeft het ze economische kopzorgen. Ze blijven ook een politiek signaal geven dat wij verenigd zijn. Net daarom is het geen goed idee om nu bijna maandelijks nieuwe sancties te zoeken, want het risico dat ook de EU intern het oneens wordt groeit dan.”

Tkacheva: “De sancties vind ik toch ook van strategisch belang. Ze zorgen voor afleiding in Moskou, waardoor ze zich niet voluit op het militair offensief kunnen concentreren. Zo staat Poetin nu voor de uitdaging van het prijsplafond op olie dat op 5 februari van kracht wordt en de winstprojecties van zijn energiesector doet dalen.”

De kans is groot dat Poetin voor zijn begrotingsproblemen aanklopt bij Xi Jinping. Kan de Chinese leider dit gebruiken als hefboom om financiële steun te verbinden aan een wapenstilstand in Oekraïne?

Biscop: “De Chinezen zullen dit enkel doen als ze overtuigd zijn dat het een succes zou zijn. Ze mijden elk risico. Toch zijn er wel al boodschappen geweest waarbij Xi aan Poetin duidelijk maakte dat dit volgens hem niet het juiste pad is. In de toekomst zie ik Xi wel duidelijk maken dat hij iets terug wil om Poetin nu niet te laten vallen. Het idee dat Xi nu al de telefoon opneemt en hem terugfluit over Oekraïne is wel niet realistisch.”

Zijn de VS in staat China aan te sporen meer druk te zetten op Poetin, zoals ze in 1971 Peking overtuigden om de USSR in te tomen?

Biscop: “Het verschil is dat de grote rivaal toen de USSR was. Nu beschouwen de Amerikanen China als hun belangrijkste rivaal, dat bleek vorig jaar nog in Bidens nationale veiligheidsstrategie. Het zou dus een strategische omslag zijn om nu met Peking samen te werken tegen Rusland. Al blijft alles mogelijk in de diplomatie. Het zou voor iedereen erg goed zijn, ook voor ons in Europa, als de VS en China hun geschillen en gedeelde belangen even apart compartimenteren. Of het nu al zo ver kan komen betwijfel ik.”

Tkacheva: “Het is onwaarschijnlijk maar omdat China veel afhankelijker is van toegang tot de globale markt dan Rusland zou het potentieel aantrekkelijk kunnen zijn om bestaande grieven tussen Peking en Washington aan te pakken, maar ja, er is weinig animo aan beide kanten.”

Biscop: “Xi wil ook eerst zijn binnenlandse problemen oplossen. Hij wil zijn vingers niet verbranden aan het buitenland.”

Ook niet aan Taiwan, waarvan men aanvankelijk dacht dat hij er zou binnenvallen terwijl de VS zich focussen op Oekraïne?

Biscop: “Onze sancties tegen Rusland en steun aan Oekraïne lijken voorlopig te werken als afschrikking. Als Europeanen kunnen we China niet militair afschrikken maar economisch wegen we toch. We moeten dus de boodschap versterken dat onze economische relatie met China nooit meer dezelfde zou zijn als ze iets proberen tegen Taiwan. Rationeel hebben ze dus geen belang bij een aanval. Helaas blijft het een symbolisch, ideologisch dossier, wat het onvoorspelbaar maakt.”

Tkacheva: “Ook daarom mogen de Russen niet winnen in Oekraïne, want de Chinezen kijken heel goed met welke militaire middelen het Westen daar reageert.”

Voor de Russische invasie investeerde China ook fors in Oekraïne, van graanhandel tot havenplannen aan de Zwarte Zee, die ook op zijn nieuwe Zijderoute ligt - het Belt and Road Initiative. Daarom heeft Xi toch belang bij een vredelievend Oekraïne?

Tkacheva: “Het is de reden waarom Peking uiteindelijk een vredelievende oplossing wil. Oekraïnes vernielde infrastructuur is een probleem voor China. De oorlog vertraagt de Chinese expansie van het logistieke Belt and Road Initiative aan en door de Zwarte Zee, waarvan volledige veiligheidsarchitectuur nu instabiel is geworden. Ook de bedreiging voor de commerciële scheepvaart gaat in tegen China’s belangen.”

Biscop: “Het is goed om de Chinezen voortdurend aan dat economisch belang te herinneren.”

Moet ook de EU meer aandacht hebben voor de Zwarte Zee als sleutel tot de oplossing?

Biscop: “Ja, wij hebben inderdaad nog te veel de neiging om de oorlog in Oekraïne te zien als een landoorlog. Vanuit het Russische standpunt gaat dit ook om de Zwarte Zee, de Bosporus en de toegang tot de Middellandse Zee. Bekeken vanuit Moskou loopt er één theater voor maritieme militaire operaties van de Zwarte Zee tot aan het einde van de Middellandse Zee, waar ze ook een tussenstation hebben door hun militaire basissen in Syrië en hun aanwezigheid in Libië. Wij splitsen dit nog in een oostelijke en zuidelijke flank, met Turkije als onze poortwachter van de Zwarte Zee. Maar omdat de Turkse president Erdogan een dubbel spel speelt - hij drijft nog handel met Rusland en blokkeert het Zweedse en Finse NAVO-lidmaatschap - worden die routes steeds volatieler.”

Tkacheva: “De Zwarte Zee is uiteindelijk wat voor iedereen op het spel staat. Nog een reden voor ons om de uitkomst van het Oekraïense conflict niet te onderschatten. Voor de NAVO is de Zwarte Zee een belangrijke pijler, omdat ze samen met de Baltische Zee en de tussenliggende lidstaten deel uitmaakt van een en dezelfde veiligheidsarchitectuur. Net daarom gaat het conflict voor Rusland om veel meer dan Oekraïne alleen, het gaat om zijn mogelijkheid om militaire macht te projecteren in de Zwarte Zee en daarbuiten, en het ons bemoeilijken om NAVO-lidstaten en hun omgeving te verdedigen indien nodig.”

Jullie vrezen voor nog meer instabiliteit aan Europa’s flanken?

Tkacheva: “Rusland zal blijven proberen Kosovo en andere Balkan-landen intern te destabiliseren. De intentie is om de aandacht af te leiden van Oekraïne door een conflict te heropenen dat nog dichter bij onze grenzen ligt. Ik ben zeer verontrust over de dynamiek die er daar heerst.”

Biscop: “De Russen vullen intussen ook het vacuüm dat wij lieten ontstaan in de landen van de Afrikaanse Sahel, zoals Mali. Ze stuurden de Wagner-huurlingen naar daar enkel om ons te dwarsbomen. We moeten ook dit terug claimen door er als EU strategisch te gaan investeren, ook in veiligheid.”