‘Deze winter stoomt Poetin weer een nieuwe lading kanonnenvoer klaar, 150.000 nieuwe frisse manschappen’

De oorlog in Oekraïne had Vladimir Poetin moeten brengen waar hij al zo lang van droomt: een plaats in de geschiedenisboeken als Grote Leider. Maar de militaire machine van Rusland sputtert al maanden, en als het zo doorgaat, zou Kiev weleens Poetins Waterloo kunnen worden. Hoe penibel is de situatie op het slagveld? Moet Poetin straks zijn droom van een groot Russisch Rijk opbergen? En drukt hij dan op de rode knop? De Britse militair expert Mark Galeotti schiet met scherp.

Het zal je maar overkomen als Ruslandkenner. Net op het moment dat Mark Galeotti zijn boek over de oorlogen van Vladimir Poetin af had – de Russische president is niet aan zijn proefstuk toe en voerde eerder militaire campagnes in Tsjetsjenië, Georgië, Syrië en op de Krim – besliste de sterke man in het Kremlin een nieuwe oorlog te beginnen. Het noopte Galeotti tot het schrijven van een bijkomend hoofdstuk over Oekraïne. Tot net voor het moment dat de Russische troepen Oekraïne binnenstormden, had Galeotti nog gedacht dat het zover niet zou komen. “Vergiste ik mij even”, moet hij nu toegeven.

Wat dacht u toen Rusland Oekraïne toch binnenviel?

Mark Galeotti: (lacht) “Oh my gosh, panikeerde ik, ik ga mijn beeld van Poetin grondig moeten bijstellen. Want rationeel gezien was er geen enkele reden om Oekraïne binnen te vallen. Poetin had tot net voor de invasie het politieke en militaire overwicht. Hij had een enorme legermacht ontplooid aan de grens. Buitenlandse investeerders vluchtten weg uit Oekraïne, bang voor de oorlogsdreiging. De Russen blokkeerden de Oekraïense zeehavens, zoals die van Marioepol, en legden beslag op handelsschepen. De Oekraïense economie raakte in een crisis. Een hele rist westerse leiders trok naar Moskou om Poetin te smeken af te zien van zijn plannen. Andere politici reisden af naar Kiev, om president Zelensky aan te sporen toegevingen te doen. Poetin eiste onomwonden dat de NAVO zich terugtrok uit Oost-Europese landen als Polen, Roemenië en de Baltische staten. Bovendien wilde hij de garantie dat ex-Sovjetrepublieken zoals Oekraïne nooit zouden kunnen toetreden tot het militaire bondgenootschap. Westerse leiders weigerden verontwaardigd, maar hier en daar vroegen sommige politici zich af of we toch niet een klein beetje toegeeflijker moesten zijn, om zo een oorlog te vermijden.

“Poetin zat dus in een machtige positie: hij had Oekraïne in de tang en kon met één vingerknip wereldleiders laten opdraven. Dat beviel hem wel. Als hij had gewild, had hij dat spelletje nog heel lang kunnen volhouden. Maar toen begon hij tóch een oorlog. Op dat moment besefte ik dat ik de situatie met een verkeerde bril had bekeken, ik had te veel mijn gezond verstand gebruikt.”

Gezond verstand is niet besteed aan Poetin?

Galeotti: “Poetin handelt doorgaans wel rationeel. Het probleem is dat zijn dichte entourage bestaat uit oude getrouwen die hem naar de mond praten. Poetin is een ex-spion en heeft zich omringd met andere ex-KGB’ers en oligarchen die hem in de loop der jaren financieel hebben gesteund.

“Die kring is tijdens corona nog kleiner geworden. Poetin heeft zich toen echt van de buitenwereld afgesloten. Wie hem persoonlijk wilde spreken, moest eerst twee weken in bewaakte isolatie in een overheidsinstelling. Daarna moest je door een lange gang met een desinfecterende mist lopen, en ultraviolette straling ondergaan om bacteriën te doden. Dat leidde ertoe dat vergaderingen met zijn ministers altijd online doorgingen, want zij hadden geen tijd om telkens twee weken in isolatie te gaan.”

Zat Poetin helemaal alleen in isolatie?

Galeotti: “Nee, hij vormt een bijna onafscheidelijk duo met miljardair Joeri Kovaltsjoek, zowat de machtigste man in Rusland na Poetin. Hij wordt Poetins bankier genoemd en hij droomt net als de president van een groot en verenigd Russisch Rijk. Kovaltsjoek fluistert Poetin al lang in om iets te doen aan het ‘probleem Oekraïne’ – dat in zijn ogen geen echt land is. Niet zonder succes: Poetin schreef vorig jaar een essay over hoe ‘Oekraïne en Rusland al duizend jaar één geheel vormen’. Dat deed uiteraard meteen alarmbellen afgaan in Kiev en Washington.

“Een andere belangrijke vertrouweling van Poetin is Nikolaj Patroesjev, een echte havik die nu aan het hoofd staat van de Russische veiligheidsraad. Ook met minister van Defensie Sergej Sjojgoe kan hij het goed vinden. In hun gezelschap raakte Poetin ervan overtuigd dat een invasie een makkelijke operatie zou worden, dat Zelensky zou vluchten op het moment dat de eerste bommen insloegen en dat de bevolking geen weerstand zou bieden als de Russische troepen binnenmarcheerden. Tja, dan verbaast het niet dat Poetin het bevel gaf om Oekraïne binnen te vallen.”

Ging de legerleiding akkoord?

Galeotti: “De generaals morden wat, maar echt protest was er niet. Tegen Poetin kun je niet zomaar zeggen dat hij zich vergist. In 2015 sprak ik in Moskou met een voormalige Russische inlichtingenofficier. Die zei toen al dat hij had geleerd nooit slecht nieuws te brengen. ‘Je zegt niet tegen de tsaar wat hij niet wil horen.’ Niemand durfde Poetin te zeggen dat Oekraïne een veel zwaardere klus zou zijn dan hij dacht.”

Het is nu negen maanden later, en van een snelle Russische overwinning is allang geen sprake meer. De Oekraïners verweren zich sterk.

Galeotti: “De Oekraïners hebben het, met behulp van westerse wapens, fenomenaal goed gedaan op het slagveld. Ze hebben getoond dat ze hun land wíllen en kúnnen verdedigen, en dat ze in ieder stadium van de oorlog de Russen te slim af zijn geweest. Ze verrassen zowel op militair als politiek vlak. Voor de oorlog sprak ik met enkele nationalistische Oekraïense militairen, die veel kritiek hadden op president Zelensky. ‘Die man heeft geen ruggengraat,’ zeiden ze. ‘Hij is niet in staat om een crisis het hoofd te bieden.’ Nu staan ze als één man achter hem. Zelensky verdedigt de Oekraïense belangen met veel succes in het Westen. Vooral omdat hij de regels van de diplomatieke etiquette doorbreekt. Hij roept landen, waarvan hij vindt dat ze Oekraïne niet genoeg steunen, rechtstreeks op om meer te doen. Hij spreekt de bevolking én de volksvertegenwoordigers aan. Zelensky weet hoe je in de 21ste eeuw aan politiek moet doen.”

KANONNENVOER

Poetin heeft al meerdere generaals ontslagen. In oktober duidde hij Sergej Soerovikin aan als de nieuwe bevelhebber in Oekraïne. Wie is de man?

Galeotti: “Generaal Soerovikin is een bijzonder onaangename man. Hij heeft de reputatie een gemene pestkop te zijn. Om maar één voorbeeld te geven: enkele jaren geleden heeft hij één van zijn ondergeschikten zo hard afgeblaft dat de arme man zich nog dezelfde dag een kogel door het hoofd schoot met zijn dienstpistool. In het kantoor van de generaal.

“Nu, Soerovikin is ook een competente commandant die weet hoe hij troepen moet leiden. Hij ziet eruit als een brute krachtpatser, maar hij is een innovatieve militaire denker. Hij is ook niet bang om terreur in te zetten als oorlogswapen. In Syrië liet hij de Russische luchtmacht willekeurige massabombardementen uitvoeren. Dat daardoor ook burgers omkwamen, kon hem niets schelen. De grootschalige aanvallen op de energie-infrastructuur van Oekraïne de laatste weken, dragen duidelijk de stempel van Soerovikin.”

Van president Poetin wordt weleens gezegd dat hij de oorlog probeert te micromanagen. Wijst Soerovikins aanstelling op een verandering van strategie?

Galeotti: “Poetin lijkt inderdaad te beseffen dat hij de oorlog beter wat meer uit handen geeft. Al van in het begin heeft hij elke beslissing van de invasie naar zich toe getrokken, maar als ex-spion heeft hij geen militaire ervaring. Dat leidde tot rampzalige beslissingen. De bezetting van Cherson bijvoorbeeld, in maart, kort na het begin van de invasie. De legerleiding besefte al snel dat de stad niet te verdedigen viel en vroeg de president om de troepen – die er in de val zaten – te mogen terugtrekken. Maar Poetin wilde niet luisteren, want een terugtrekking zou een politieke vernedering betekenen. Pas vorige maand mochten de Russen weg uit Cherson.”

De winter is in aantocht, in Oekraïne viel al sneeuw. Binnenkort zullen de temperaturen dalen tot min 20 graden. Wat betekent dat voor de oorlog?

Galeotti: “De Russen willen de winter gebruiken om de frontlijn te bevriezen en te voorkomen dat het Oekraïense leger nog meer vooruitgang boekt. Intussen stoomt Moskou een nieuwe lading kanonnenvoer klaar. Van de bijna 300.000 manschappen die in de afgelopen maanden zijn gemobiliseerd, werden er al zo’n 100.000 het slagveld op gestuurd. Mannen zonder opleiding en zonder een fatsoenlijke uitrusting die vermorzeld worden door het oorlogsgeschut van de Oekraïners. Voor Moskou zijn ze een soort van verkeersdrempels die het Oekraïense leger moeten vertragen. Een bijzonder brutale, maar eigenlijk ook pragmatische visie.

“Momenteel staan er nog zo’n 150.000 reservisten klaar in Rusland en Wit-Rusland. Zij worden in de volgende weken en maanden getraind en ingedeeld bij militaire eenheden in Oekraïne. Dat zullen niet de beste eenheden worden, maar tegen de lente zal Rusland wel kunnen rekenen op 150.000 nieuwe, frisse soldaten.”

Blijft Oekraïne voortvechten?

Galeotti: “Ik weet niet of ze nog de energie hebben om grote vooruitgang te boeken. Ze zijn al zover gekomen. Hun uitrusting heeft onderhoud nodig, de soldaten zijn moe. Bovendien zijn de huidige frontlijnen ook goed beschermd. Kijk maar naar de Dnipro-rivier: die vormt een machtige natuurlijke barrière waarachter de Russen zich verschuilen in loopgraven. Ik denk dat ook de Oekraïners even een pauze willen inlassen, om zich voor te bereiden op een lenteoffensief.”

De foto’s van de loopgraven lijken wel uit WO I te komen. Zijn loopgraven nog wel van deze tijd?

Galeotti: “Bij oorlogen denken we al snel aan tanks die in volle vaart over het slagveld razen, of straaljagers die bommen droppen. Dat gebeurt ook wel. Maar de meeste oorlogen worden nog steeds gevochten met artillerie en infanterie, met soldaten die zich moeten ingraven om zich te beschermen. Loopgraven zijn zo oud als het concept oorlog zelf – de oude Egyptenaren maakten er al gebruik van. En zeker nu, met onze moderne oorlogswapens, zijn loopgraven bijzonder nuttig om niet geraakt te worden door rondvliegende granaatscherven.”

Momenteel leveren de Russen hevig strijd in Bachmoet, in de hoop de stad na maanden vechten alsnog te veroveren.

Galeotti: “Bachmoet is al maanden een doelwit van de Russen. Momenteel zijn het de huurlingen van de Wagner-groep die er vechten, het Russische leger is er grotendeels weg. De baas van die bende is Jevgeni Prigozjin, een zakenman die bekendstaat als ‘Poetins chef-kok’, omdat zijn bedrijven een hele reeks cateringcontracten voor de overheid konden binnenslepen. In Bachmoet wil Prigozjin bewijzen dat zijn mannen de klus wél zullen klaren, waar het Russische leger de afgelopen maanden keer op keer heeft gefaald.

“Prigozjin is geen vertrouweling of vriend van Poetin, maar eerder iemand op wie het Kremlin af en toe een beroep doet. Als Moskou een trollenfabriek nodig heeft om nepnieuws te verspreiden of de Amerikaanse verkiezingen te beïnvloeden, bijvoorbeeld. Of als er huurlingen nodig zijn, zoals in Syrië en nu ook in Oekraïne. Prigozjin is één van de figuren die zich momenteel in de gratie proberen te werken: ze gedragen zich als haaien, maar ze moeten zwemmen om te overleven. Ze vleien Poetin, maar moeten tegelijk ook bewijzen dat ze zijn vertrouwen waard zijn.”

Twee weken geleden stuurde Prigozjin een pakket met daarin een bebloede sloophamer naar het Europees Parlement.

Galeotti: “Zo iemand is hij dus. De EU wil de Wagner-militie op de terreurlijst zetten, en dat zint hem niet. De hamer was een verwijzing naar de moord op een Wagner-deserteur. De man was overgelopen naar Oekraïne, maar de huurlingen kregen hem te pakken. Ze sloten hem op in een kelder, martelden hem en sloegen hem ten slotte dood met een sloophamer. Het moordwapen opsturen was niet zozeer een waarschuwing voor Europa, als wel een knipoog naar Poetin. Prigozjin wilde laten zien dat hij niet bang is van Europa. Dat heeft Poetin graag.”

SCHULDENBERG

Uw boek gaat over de verschillende oorlogen die Poetin voerde sinds hij in 2000 aan de macht is. Waarom is oorlog zo belangrijk voor hem?

Galeotti: “Er moet af en toe naar de wapens worden gegrepen, vindt hij, om te laten zien dat Rusland nog steeds een grootmacht is. Dat deed hij al in Tsjetsjenië, Georgië, Syrië en op de Krim. Die oorlogen hielden telkens ook een waarschuwing in. De Tsjetsjeense hoofdstad Grozny werd op bevel van Poetin met massale luchtbombardementen van de kaart geveegd. Grozny was een boodschap naar andere rebellerende gebieden: ‘Sol niet met Moskou, anders is dit je lot.’

”De annexatie van de Krim in 2014 was dan weer een waarschuwing voor het Westen, omdat Oekraïne steeds meer in de richting van de EU begon te lonken. Poetin wilde laten zien dat hij zo machtig was dat hij de Krim, het voor de Russen belangrijkste deel van Oekraïne, kon inpikken zonder dat het Westen iets kon terugdoen.”

Hoe past Oekraïne in dat rijtje oorlogen?

Galeotti: “Oekraïne moest de oorlog worden waarmee Poetin zijn carrière met opgeheven hoofd kon beëindigen. De Russische president is in oktober 70 jaar geworden. Hij zou nog lang aan de macht kunnen blijven, maar ik denk niet dat hij dat wil. Poetin is zijn job wat beu. Hij is onderdeel van een systeem waarin geen wetten bestaan die hem tot aftreden kunnen dwingen. Weggaan kan alleen uit eigen beweging, want hij heeft een wet laten stemmen die hem het recht geeft om tot 2036 president te blijven. Poetin wil niet vertrekken zonder een erfenis na te laten. De overwinning in Oekraïne moest zijn grootste triomf worden, een eervolle vermelding in de geschiedenisboeken. Daar leeft hij immers voor, want met de inlijving van Oekraïne zou hij de ‘Russische wereld’ herstellen. Tot die wereld behoren volgens hem niet alleen Oekraïne en Wit-Rusland, maar ook de Krim en andere delen van de vroegere Sovjet-Unie. Oekraïne moest zijn going out with a bang worden.”

In de plaats daarvan is Oekraïne goed op weg om Poetins grootste mislukking te worden.

Galeotti: “O, maar dat is het nú al. In ieder opzicht is Oekraïne nu al een gigantische nederlaag. De droom van een groot Russisch Rijk ligt aan diggelen. Na afloop van deze oorlog zal Rusland achterblijven met een enorme schuldenberg. De economische sancties zullen ook na een vredesakkoord blijven gelden, en de Russische economie zal er zwaar onder lijden. Economische sancties zijn geen snel instrument, ze komen traag en knarsend op gang. Maar zodra ze effect beginnen te hebben, zijn de gevolgen loodzwaar voor een land. Het zal nadien zeker nog tien jaar duren voor de Russische economie enigszins hersteld is. Hetzelfde geldt voor het leger: dat is zo zwaar toegetakeld dat het nog zeker tien jaar zal duren voor er weer een goed functionerende strijdmacht is. En dan nog, als Rusland door de sancties geen toegang krijgt tot westerse computerchips en andere technologie, kan het alleen een ouderwets leger uitbouwen, met voorbijgestreefde wapens.”

Heeft het Kremlin de steun voor Oekraïne onderschat?

Galeotti: “Ja, Poetin dacht dat hij het Westen voor een voldongen feit kon plaatsen. Stel je voor dat alles was verlopen volgens plan: dat Zelensky was gevlucht en dat de Oekraïners niet hadden teruggevochten. Dan had hij binnen de twee weken een schijnregering geïnstalleerd in Kiev, met marionetten die loyaal zijn aan Moskou.

“Poetin rekende erop dat het Westen zou doen wat het altijd heeft gedaan: met de vinger zwaaien en zeggen hoe erg het allemaal is, en zes maanden later zou het dan weer business as usual zijn. Zelfs na de annexatie van de Krim was het eerst wachten tot het neerhalen van vlucht MH17 (een passagiersvliegtuig op weg van Amsterdam naar Kuala Lumpur dat in 2014 boven Oost-Oekraïne uit de lucht werd geschoten door een Russische raket, red.) voor er sancties kwamen. De annexatie zelf verliep bijna straffeloos.”

Betekent dit dat Poetin nu langer zal aanblijven, in de hoop dit gezichtsverlies nog goed te maken?

Galeotti: “Hij kan het zich inderdaad niet veroorloven om nu te vertrekken. Hij zal vrezen dat zijn opvolger hem zal aanwijzen als de zondebok die het land in puin achterliet. Voor iemand die een vermelding in de geschiedenisboeken enorm belangrijk vindt, is dat ondraaglijk. Daarom denk ik dat hij zal aanblijven zolang zijn gezondheid het toelaat.”

Over zijn gezondheid doen veel verhalen de ronde: hij zou kanker hebben, of alzheimer. Wat denkt u?

Galeotti: “De CIA heeft een team van dokters dat iedere video van Poetin minutieus bestudeert: iedere trilling van zijn hand, iedere zwelling rond zijn ogen, iedere stap die hij zet wordt met een vergrootglas geanalyseerd. Hun conclusie is dat Poetin niet meteen een dodelijke ziekte heeft, maar dat zijn immuunsysteem is aangetast. Dat zou ook de verklaring zijn waarom hij zich zo heeft afgezonderd tijdens corona.”

OEKRAÏNE-MOEHEID

Intussen ontstaat hier en daar irritatie in het westerse kamp. De Amerikaanse krant The Washington Post schreef een maand geleden dat de regering-Biden bevreesd is voor Oekraïne-moeheid.

Galeotti: “De Amerikanen voelen zich een beetje gepikeerd omdat de Oekraïense regering maar om geld en wapens blíjft vragen, maar tegelijk weigert bepaalde informatie te delen. Het Pentagon weet bijvoorbeeld beter hoeveel Russische doden er al vielen op het slagveld dan hoeveel Oekraïense soldaten gesneuveld zijn. Kiev doet ook heel geheimzinnig over de plannen voor de toekomst. Wat willen ze precies? De Russen buitengooien? Dat is geen probleem voor het Westen. Maar zal Zelensky zover gaan dat hij de door Rusland geannexeerde Krim wil heroveren? Dat vormt wél een probleem, want de Krim is een halszaak voor Poetin. Dat kan leiden tot een verdere escalatie.”

Er is ook ergernis over de weigering van Zelensky om te onderhandelen.

Galeotti: “Momenteel is er niet veel ruimte voor onderhandeling, maar de pertinente weigering van Kiev is een probleem voor Amerikaans president Joe Biden. Oekraïne heeft zelfs een decreet gestemd dat het niet rond de tafel gaat zitten met Moskou zolang Poetin aan de macht is. Maar deze oorlog treft niet enkel Oekraïne, of het Westen. In het arme Zuiden lijden mensen onder de hoge voedsel- en energieprijzen. Ze hebben het gevoel dat de VS en Europa hun een oorlog opdringen. Dat komt ook omdat Rusland al sinds het begin van de invasie een grote informatieoorlog voert in landen als Brazilië, Zuid-Afrika en India. De invasie wordt er voorgesteld als een strijd voor soevereiniteit, waarbij de Europeanen de kolonisators zijn. Zo’n verhaal verkoopt in het Zuiden natuurlijk heel goed.

“De VS voeren er nu hun eigen informatieoorlog, maar beseffen dat ze een grote achterstand hebben op de Russen. Daarom willen ze ook een snelle oplossing voor dit conflict. Het krantenartikel in The Washington Post was een strategisch lek van de Biden-regering om Zelensky op het matje te roepen. En het hielp: tien dagen later, tijdens de G20, kwam Zelensky zélf met een vredesplan. Dat stuitte, uiteraard, op een onmiddellijk njet van Poetin, maar Oekraïne leek de boodschap van Washington begrepen te hebben. Al zegt het natuurlijk veel als de Amerikaanse regering via de pagina’s van The Washington Post moet onderhandelen met Kiev.”

China heeft zich in de afgelopen negen maanden opvallend afzijdig gehouden in dit conflict.

Galeotti: “Voor China is dit een erg ongemakkelijke oorlog. Ze hebben massaal geïnvesteerd in Oekraïne. Dat land was de grootste bron van maïsimport in China. Die handel is volledig ontwricht en China moet nu elders duurder inkopen. Xi Jinping ziet ook lijdzaam toe hoe deze oorlog de NAVO nieuw leven inblaast: Europese landen geven meer geld uit aan defensie en rollen plannen uit om hun legers te moderniseren.

“Peking schrok ook van de discipline waarmee het Westen sancties heeft opgelegd. China was er net als Rusland van overtuigd dat het Westen een hypocriet clubje was, dat vooral de rest van de wereld vertelt hoe ze hun leven moeten leiden, maar bang is om in eigen vlees te snijden. Deze oorlog heeft het tegendeel bewezen. Tot voor de invasie dachten ze in Peking dat het Westen nooit sancties zou uitvaardigen tegen hen, omdat we te verknocht zijn aan onze goedkope smartphones en gadgets. Maar daar zijn de Chinezen nu niet meer zo zeker van.

“Toch heeft deze oorlog ook voordelen voor China. De relatie tussen Rusland en China werd tot voor kort gezien als een partnerschap, maar nu is duidelijk dat China de sterkere macht is van de twee. Rusland is goed op weg om een vazal van China te worden. Het zal het land immers nodig hebben als afzetmarkt, maar ook als bondgenoot, veel meer dan Peking Moskou nodig heeft. De huidige oorlog is ook voor China een handig instrument om te scoren in het Zuiden. Peking werpt zich er op als de volwassen wereldmacht, die meewarig toekijkt hoe de noordelijke landen ruziën.”

Xi Jinping waarschuwde Moskou wel duidelijk over het gebruik van een atoombom. Denkt u dat Poetin daar ooit tot zou overgaan?

Galeotti: (voorzichtig) “Het lijkt me erg onwaarschijnlijk, maar we kunnen niets volledig uitsluiten. Een kernbom zou enkel nuttig zijn als een terreurwapen om Oekraïne te dwingen tot overgave. Maar behalve China heeft ook India al heel duidelijk gezegd dat Moskou het niet moet wagen. Bovendien zou het antwoord van de NAVO verwoestend zijn voor Rusland. Poetin heeft in deze oorlog al laten zien dat hij zich over een verlies kan zetten. Hij heeft Kiev nooit kunnen veroveren en moest recent ook Cherson uit handen geven, en daar lijkt hij mee te kunnen leven.

“Maar er zijn grenzen. Ik houd mijn hart vast als hij de Krim zou verliezen. Veel Russen, zelfs kritische stemmen die Poetin niet aanhangen, vinden dat de Krim bij Rusland hoort. Het schiereiland kwam immers pas in 1954 onder Oekraïens gezag, en niet eens echt, vinden ze, want Oekraïne maakte toen deel uit van de Sovjet-Unie. De Krim kwijtraken zou een existentieel verlies betekenen voor Poetin. Al zijn hoop om ooit dat grote Russische Rijk te verenigen, en herinnerd worden als de Grote Leider die dat voor elkaar heeft gekregen, zou daarmee worden weggeveegd. Maar zover zijn we gelukkig nog niet.”

_{© Humo}