All the President’s Men: Poetins raadgevers in het Kremlin

De beslissingen in het Kremlin worden genomen door Vladimir Poetin, maar wie zijn zijn raadgevers? Wie vertrouwt hij? Wie kunnen bij hem binnenlopen? Kortom, met wie bepaalt Poetin de koers van Rusland?

Drie dagen voordat Russische troepen eind februari de grens met Oekraïne overtrokken riep president Vladimir Poetin zijn nationale veiligheidsraad bijeen. De leden van dit selecte gezelschap mochten zich uitspreken over de vraag of Rusland naar hun mening al dan niet de onafhankelijkheid van de ‘volksrepublieken’ Donetsk en Loehansk in Oost-Oekraïne moest erkennen. Uit de speeches viel op te maken dat lang niet alle leden op de hoogte waren van de plannen voor het aanstaande militaire optreden tegen het buurland. ‘Ik dank u voor uw meningen’, besloot Poetin minzaam. ‘Het besluit zal vandaag worden genomen.’

De bijeenkomst was om meerdere redenen historisch. Vergaderingen van de veiligheidsraad vinden doorgaans plaats achter gesloten deuren en worden nooit integraal op televisie uitgezonden. Plaats van handeling is gewoonlijk een speciaal daartoe bestemde vergaderzaal in het Senaatspaleis van het Kremlin. Nu werden de leden onverwacht ontboden naar de enorme Catharinazaal in hetzelfde paleis, die alleen wordt gebruikt voor plechtige ceremonies. Poetin zat ver van hen verwijderd achter een bureau.

Onder de leden van de Russische veiligheidsraad zijn de ministers van Defensie, Binnenlandse en Buitenlandse Zaken, de chefs van de veiligheidsdiensten en de nationale garde en de beide parlementsvoorziters. Oud-president Dmitri Medvedev is tweede secretaris, achter voormalig FSB-chef Nikolaj Patroesjev. De raad wordt soms gezien als een eigentijdse versie van het Politbureau, het illustere clubje partijleden dat indertijd de Sovjet-Unie bestuurde. Maar de zitting van 21 februari liet duidelijk zien dat dit niet de plek is waar de echte besluiten worden genomen. Poetin liet in het midden hoe zijn besluit zou uitvallen. Althans, zolang de camera’s bleven draaien.

De breuk met het verleden

Een cruciaal verschil met het echte Politbureau is dat daar destijds wél discussie mogelijk was. Een partijleider was – na Stalin – niet meer dan een primus inter pares, een eerste onder gelijken. Met als gevolg dat bijvoorbeeld partijleider Leonid Brezjnev in 1979 tegen de inval van het Sovjetleger in Afghanistan was, maar die niet kon verhinderen: een meerderheid in het Politbureau was voor. Evenzo was het in 1956, in weerwil van wat veel Russen denken, niet Nikita Chroesjtsjov die eigenhandig de Krim ‘cadeau’ gaf aan Sovjet-republiek Oekraïne. Ook dat was een collectief besluit, Chroesjtsjov had daar simpelweg geen volmacht voor.

Het Politbureau mag allang geschiedenis zijn, Kremlinwatching is helemaal terug in Rusland. In de Sovjet-tijd was het zaak nauwlettend in de gaten te houden wie naast wie stond tijdens de militaire parades op het Rode Plein, of wie er ontbrak. Dat kon aanwijzingen opleveren voor de veranderende machtsverhoudingen in de top van de Communistische Partij.

Kremlinwatchers

Tegenwoordig zijn alle ogen gericht op president Poetin. Met wie praat hij en hoelang? Wie neemt hij mee op vakantie? Heeft hij raadgevers of neemt hij zelfstandig alle besluiten? Wie mag zonder kloppen bij hem binnenlopen? Hoe zelfverzekerd of juist onzeker ogen zijn gesprekspartners? Vragen te over, net als theorieën over de groeiende of juist tanende invloed van belangengroepen in en om het Kremlin, vaak op basis van gelekte informatie van twijfelachtige herkomst en betrouwbaarheid.

De hedendaagse kremlinoloog heeft het niet gemakkelijk. Zelfs voormalige insiders tasten vaak in het duister over hoe de besluitvorming vandaag de dag in het Kremlin plaatsvindt. Zeker is dat dat vaak gebeurt via informele contacten, die niet – zoals vroeger in het Politbureau – minutieus worden genotuleerd. Voor de Russische politicoloog Konstantin Gaaze reden de entourage van de Russische president aan te duiden als ‘het hof van Poetin’. Wie mag zich rekenen tot die ‘hofhouding’? Bij gebrek aan concrete, betrouwbare informatie blijft een selectie altijd arbitrair en noodgedwongen beperkt. Maar er zijn gegronde redenen aan te nemen dat althans onderstaande personen momenteel een prominente rol spelen in het machtsspel.

Het Hof van Poetin

Nikolaj Patroesjev

Hij wordt wel Poetins trouwste bondgenoot genoemd, een grijze kardinaal en een mogelijke beoogde opvolger. Dat laatste geldt overigens ook voor zijn zoon Dmitri, de huidige Russische minister van Landbouw. Net als Poetin heeft Nikolaj Patroesjev (71) zijn wortels in de KGB, de geheime dienst van de Sovjet-Unie, waar hij werkte sinds 1975, na eerder te hebben gestudeerd aan het scheepsbouwinstituut in Leningrad. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was hij korte tijd chef van de Russische veiligheidsdienst FSB in Karelië alvorens naar Moskou te worden overgeplaatst.

In 1998 trad hij toe tot het presidentiële apparaat om Poetins plaats in te nemen, na diens benoeming tot chef van de FSB. Toen Poetin het jaar daarop premier werd, kreeg Patroesjev de leiding over de veiligheidsdienst. Al snel volgde zijn belangrijkste ‘moment of fame’. In augustus en september 1999 werden diverse Russische steden opgeschrikt door zware bomaanslagen, ook Moskou, waar 230 mensen omkwamen. De aanslagen zouden het werk zijn van Tsjetsjeense terroristen. Toen in de stad Rjazan springstof werd aangetroffen in een flatgebouw zei de minister van Binnenlandse Zaken trots dat een aanslag was verijdeld, waarna Patroesjev tot ieders verbazing droogjes meldde dat het ging om een ‘oefening’, bedoeld om de alertheid van de veiligheidsdiensten te testen. Die uitspraak gaf voedsel aan theorieën over mogelijke betrokkenheid van de FSB bij de aanslagen.

In 2008 werd Patroesjev door de nieuwe president Dmitri Medvedev benoemd tot secretaris van de nationale veiligheidsraad, een functie die hij tot op heden bekleedt. Volgens de Britse expert Marc Galeotti is Patroesjev in feite ‘machtiger dan de veiligheidsraad’. De afgelopen jaren treedt hij steeds meer naar buiten en geeft lijvige interviews, waarin hij uithaalt naar het Westen en optreedt als pleitbezorger van ‘traditionele Russische waarden’. Tijdens de vergadering van de veiligheidsraad in februari was hij een uitgesproken voorstander van actie. ‘Onze taak is de territoriale eenheid en soevereiniteit van ons land te verdedigen.’

Sergej Sjojgoe

Minister van Defensie Sergej Sjojgoe (67) zat al in de regering toen Vladimir Poetin nog locoburgemeester van St. Petersburg was. Sinds zijn benoeming tot minister van Noodsituaties in 1994 was hij steevast een van de populairste politici in Rusland, een rampenbestrijder met onbesmet blazoen, een man van de daad. Geen wonder dus dat hij bij de parlementsverkiezingen van 1999 als stemmentrekker werd ingezet voor de nieuwe Kremlinpartij, die spoedig zou worden omgedoopt in Verenigd Rusland. Als de toenmalige president Jeltsin niet Poetin maar Sjojgoe naar voren had geschoven als opvolger, dan was hij met grote waarschijnlijkheid tot president gekozen en was de geschiedenis heel anders gelopen.

Sinds het begin van zijn presidentschap weet Poetin Sjojgoe voortdurend in zijn schaduw en wordt de generaal (die nooit in dienst is geweest) voortdurend genoemd als potentiële opvolger van de Russische president. Hij heeft een goede persoonlijke band met Poetin, het tweetal brengt geregeld demonstratief, voor het oog van de camera’s, vakanties door in verafgelegen oorden, waar ze al dan niet met ontbloot bovenlijf paardrijden, vissen en jagen.

Sjojgoe is afkomstig uit Toeva, een overwegend boeddhistische deelrepubliek in Siberië. Tot eind jaren tachtig was hij werkzaam in de bouw en bekleedde functies in de communistische jongerenbeweging Komsomol en de Communistische Partij. In 1990 kwam hij naar Moskou, waar hij toetrad tot de regering van de Russische Sovjet-republiek (RSFSR) en de basis legde voor het latere ministerie dat hij tot 2012 zou leiden. Enkele maanden was hij gouverneur van de provincie Moskou, alvorens de overstap te maken naar het ministerie van Defensie. Daarna is zijn populariteit geleidelijk gedaald tot een absoluut minimum dit jaar, te midden van geruchten dat Sjojgoe uit de gratie zou zijn gevallen.

Sergej Kiriënko

Hij verscheen als een duveltje uit een doosje aan Ruslands politieke firmament, wat de goedlachse en jeugdig ogende Sergej Kiriënko de bijnaam ‘Kindersurprise’ opleverde. In april 1998 benoemde Boris Jeltsin de toen 35-jarige Kiriënko tot waarnemend premier. Kiriënko had tot dan toe een weinig opvallende carrière achter de rug, was actief binnen de Komsomol, werkte op een scheepswerf in Nizjni Novgorod en ging begin jaren negentig in zaken. Op voorspraak van vicepremier en stadgenoot Boris Nemtsov kwam Kiriënko naar Moskou voor een leidende positie binnen het ministerie van Energie.

Vijf maanden later was hij ineens de tweede man van het land en belast met de taak de economie voor verder afglijden te behoeden. Die inspanningen eindigden in augustus 1998 met de roebelcrisis en Kiriënko’s ontslag. Juist daarvoor had Kiriënko nog wel de medewerkers van de veiligheidsdienst FSB hun nieuwe chef voorgesteld: Vladimir Poetin. Kiriënko ging de politiek in, was medeoprichter en fractievoorzitter in de Staatsdoema van de liberale partij SPS en werd in 1999 tweede bij de burgemeestersverkiezingen van Moskou. Poetin werd intussen gekozen tot president en benoemde hem tot zijn gezant in de Wolgaregio. In 2005 kreeg Kiriënko het Russische atoomagentschap onder zijn hoede, in 2016 werd hij de tweede man in de presidentiële administratie.

Sindsdien is zijn gewicht onmiskenbaar gegroeid. Naar verluidt hebben Poetin en Kiriënko een goede werkrelatie, ze zouden elkaar zelfs tutoyeren. Van Kiriënko’s vroegere liberale imago is weinig meer over. Dit voorjaar kreeg hij de inmiddels door Rusland geannexeerde ‘volksrepublieken’ Donetsk en Loehansk in zijn portefeuille. ‘Rusland heeft iedere oorlog gewonnen, zolang dat tenminste een volksoorlog was’, zei Kiriënko eerder dit jaar op een forumbijeenkomst van onderwijzers. ‘Wij zullen beslist ook deze oorlog winnen.’ Volgens Kiriënko wordt die ‘onverholen oorlog’ gevoerd door de Navo, die uit is op ‘het liquideren van Rusland als zelfstandige staat’.

Joeri Kovaltsjoek

De oud-voorzitter van de Staatsdoema, Ivan Rybkin, was een van de eersten die het Russische publiek vertelden over de indrukwekkende zakenbelangen van twee schimmige broers, Joeri en Michail Kovaltsjoek. Dat was begin 2004, toen Rybkin een gooi deed naar het presidentschap. Volgens hem bestierden de Kovaltsjoeks met nog enkele zakenmannen de financiën van president Poetin.

De oudste van de twee, Michail (76), is natuurkundige en leidt sinds 2005 het Koertsjatov-instituut in Moskou, een onderzoekscentrum voor kernenergie. Joeri Kovaltsjoek (71) is miljardair en mediamagnaat en sinds de jaren negentig bevriend met Poetin. Hij is de belangrijkste aandeelhouder van de bank Rossia, die volgens de Panama Papers een centrale rol speelt in een offshore-netwerk rond de Russische president, en waar Poetin naar eigen zeggen een rekening opende nadat de Verenigde Staten de bank op de sanctielijst hadden gezet. In 2008 was Kovaltsjoek medeoprichter van de Nationale Mediagroep, die diverse media controleert, waaronder het Eerste Kanaal van de Russische televisie en indirect ook VKontakte, een Russische variant van het in Rusland verboden Facebook. Volgens ingewijden tutoyeren Poetin en Kovaltsjoek elkaar. Het tijdschrift Forbes noemt Kovaltsjoek ‘Poetins generaal in de desinformatieoorlog’.

Jevgeni Prigozjin

Hij is een buitenbeentje, beroemd en berucht, een man die niet behoort tot de klassieke inner circle, maar de afgelopen jaren wel steeds dichterbij is geschoven. Zijn naam ligt inmiddels op ieders lippen. Jevgeni Prigozjin (61) staat allang bekend als ‘de kok van Poetin’. Hij kreeg die bijnaam nadat zijn bedrijf Concord de catering van Russische scholen en ook van het Kremlin onder zijn hoede kreeg. Jarenlang was Prigozjin een schimmige figuur, die hooguit terloops in beeld kwam tijdens officiële gelegenheden. Onlangs doken foto’s op van Prigozjin die tijdens een diner van Poetin met de Amerikaanse president George W. Bush de wijn inschenkt, naar verluidt in zijn eigen restaurant New Island in St. Petersburg in 2002.

Prigozjin heeft een crimineel verleden, is nog in de Sovjet-tijd veroordeeld wegens beroving. Zijn zakenimperium begon met een hotdogtent. In recente jaren werd Prigozjin steeds vaker genoemd als de man achter Russische ‘trollenfabrieken’ en de huurlingengroep Wagner, twee rollen die hij pas onlangs heeft toegegeven. Hij bezit ook een eigen persagentschap. Dit jaar verschenen videobeelden van Prigozjin (of ‘een man sterk gelijkend op Prigozjin’, zoals sommige Russische media schrijven) die in strafkolonies mensen ronselt voor het front in Oekraïne. In St. Petersburg opende hij pas een pompeus zakencentrum onder de naam Wagner Centrum. Prigozjin veroorlooft zich scherpe kritiek op het functioneren van de legerleiding. Dat getuigt mogelijk van groeiende invloed binnen de Kremlinmuren, al zijn daartoe vooralsnog geen concrete bewijzen.