Zweden wordt geteisterd door bendegeweld: ‘Vaak gaat het om wraakneming’

Het bendegeweld in Zweden eiste dit jaar al 45 levens. Veel daders komen uit disfunctionele families in kansarme wijken. De Zweedse misdaadjournalist Diamant Salihu schreef er een geruchtmakend boek over. ‘Het arbeidsbureau voor drugshandel is altijd open.’

De Zweedse journalist Diamant Salihu slaakt een zucht. “Het is krankzinnig”, zegt hij, over de voorspelling van de politie dat er dit jaar 75 doden zullen vallen bij schietpartijen in Zweedse steden. “Maar het verbaast me niets. Er is een continue aanwas van nieuwe rekruten.”

We spreken Salihu, een van de bekendste misdaadjournalisten van Zweden, daags na een liquidatie in een druk winkelcentrum in Malmö. Een 31-jarige man werd doodgeschoten, een vrouwelijke passant raakte zwaargewond. De vermoedelijke dader: een 15-jarige jongen. Daarmee kwam het aantal slachtoffers van liquidaties dit jaar op 45. Salihu houdt thuis een lijst bij.

Op de Europese ranglijst van dodelijke schietpartijen staat Zweden al jaren aan de top, maar 2022 lijkt een recordjaar te worden. De slachtoffers zijn meestal mannelijke twintigers met een migratieachtergrond, afkomstig uit de buitenwijken van de Zweedse steden. Ze behoren vaak tot criminele groepen die onderling ruzies uitvechten.

Zweedse kiezers hebben het bendegeweld aangewezen als belangrijkste thema bij de aanstaande verkiezingen van 11 september. Dat komt ook omdat de liquidaties niet meer alleen in grote steden als Stockholm en Malmö plaatsvinden. “We zien het nu ook in kleinere plaatsen als Linköping en Örebro en zelfs in Kalmar, een pittoresk kustplaatsje in het zuiden”, zegt Salihu, die we spreken op een druk dakterras in het centrum van Stockholm. Zijn hese stem komt met moeite boven de muziek uit.

De in Kosovo geboren journalist (38) werkt voor de Zweedse publieke omroep SVT en schreef vorig jaar een geruchtmakend boek over de dodelijke bendeconflicten in zijn land, Tills alla dör (‘Tot iedereen dood is’). Hij won er de belangrijkste journalistieke prijs van Zweden mee. Van het boek zijn 150.000 exemplaren verkocht.

Tills alla dör schetst een onthutsend portret van een groep vrienden van Somalische afkomst in Rinkeby, een buitenwijk van Stockholm, die vanaf hun 13de langzaam afglijden naar de (drugs)criminaliteit en steeds zwaardere delicten plegen. Het gaat mis als een van de vrienden, de 16-jarige Maslah, wordt gepasseerd bij een succesvolle overval op een geldkantoor. Niet veel later wordt een van de overvallers meegenomen naar een bos en neergeschoten.

Het is het begin van een dodelijke wraakspiraal die noch de ouders, noch de autoriteiten weten te stoppen. Bendeleden worden midden in een café geëxecuteerd, video’s van martelingen en moordpartijen verschijnen op sociale media. Het conflict tussen de ‘Shottaz’ en de ‘Doodspatrouille’, zoals de rivalen zichzelf noemen, heeft tot nu aan zeker twaalf jongemannen het leven gekost. Salihu interviewde meer dan honderd betrokkenen, onder wie bendeleden en hun ouders, om de vraag te beantwoorden: waarom schieten deze jongeren elkaar dood?

Hebt u een antwoord gevonden?

“De meeste schietpartijen komen voort uit conflicten tussen bevriende jongeren. Soms gaat het om een ruzie over geld, soms om een meisje, vaak is het wraak. Maar een constante is dat het om vrienden en buurtgenoten gaat die van de ene op de andere dag elkaars vijanden worden. Daarnaast hebben deze jongens vrijwel allemaal een soortgelijke achtergrond: ze komen uit disfunctionele families in kansarme wijken, ze presteren slecht op school en zijn vaak gediagnosticeerd met ADHD.

“De toename van het aantal liquidaties die we nu zien heeft er ook mee te maken dat veel criminele kopstukken zijn vastgezet nadat de politie inzage had gekregen in versleutelde chatberichten van de dienst EncroChat. Alleen al in Zweden heeft dat bij elkaar tweeduizend jaar aan gevangenisstraf opgeleverd. De keerzijde is dat er nu een machtsvacuüm is ontstaan en jonge drugscriminelen strijden om de macht. Dat is vooral het geval in het zuiden van Stockholm, waar de bendes meer hiërarchisch georganiseerd zijn.”

De politie denkt dat alleen al in de hoofdstad vijftig criminele groepen actief zijn. Kenmerkend voor veel van die groepen is dat ze losjes zijn georganiseerd en juist geen sterke hiërarchie kennen. Daarnaast is er voortdurend aanwas van nieuwe, jonge leden. In Zweden zijn naar schatting achtduizend drugs- of bendegerelateerde criminelen actief. Minstens twaalfhonderd van hen zijn onder de 18.

Is er sprake van een gangstersubcultuur?

“De schutters dragen dure merkkleren en gouden sieraden en poseren met geld en dure horloges op sociale media. Op Instagram zie je de fa­çade die ze opwerpen. Daar krijgen ze aandacht. Muziek speelt ook een belangrijke rol. Bijna elke bende heeft zijn eigen rapper, die vaak in dezelfde buurt is opgegroeid. De videoclips worden gebruikt om rivalen te dissen of te provoceren. Er is een zaak waarbij jongens in een videoclip met kalasjnikovs zwaaiden. Die werden later gebruikt in een schietpartij. De politie vond daarna materiaal van de kogelhulzen in de garage waar de video was opgenomen. Dat leidde tot een veroordeling. De meeste gangsterrappers zitten nu in de gevangenis of wachten op een veroordeling.”

Worden tieners ook bewust ingezet voor liquidaties omdat ze lagere straffen krijgen?

“Ja. We hebben in Zweden een jeugddetentie van maximaal vier jaar. Het probleem is dat tieners opkijken naar drugscriminelen en ook graag rijk en berucht willen worden. In die kringen hebben ze dit motto: ‘Het kost je vier jaar, maar dan ben je een 100-jongen.’ Het geeft ze status. Het is maar een theorie, maar ik heb de indruk dat het een alternatieve carrière voor ze is. Ze hebben thuis en op school problemen en als kinderen van migranten kunnen ze zich noch met hun buitenlandse afkomst noch met de Zweedse samenleving identificeren. In de gangsteridentiteit vinden ze een alternatief. Maar het blijft natuurlijk een keuze. Veel van die jongens hebben broers en zussen die het wel goed doen. Het probleem is dat ze voor zichzelf niet veel alternatieven zien.”

Salihu is zelf ook een kind van nieuwkomers. Op zijn 7de kwam hij van Kosovo naar Zweden, waar zijn ouders begin jaren negentig asiel kregen. Hij groeide op in Borlänge, in de landelijke streek Dalarna, in midden-Zweden. Salihu kreeg nationale bekendheid toen hij in 2010 als verslaggever liet zien hoe makkelijk het is om in Zweden aan een wapen te komen. In Malmö wist hij binnen enkele uren een pistool en munitie op de kop te tikken. Hij en zijn chef werden ervoor veroordeeld, maar dat werd later door de Zweedse Hoge Raad omgezet in een boete. “De rechters concludeerden dat ons artikel had geholpen om het probleem op de kaart te zetten. Het was een grijs gebied, maar ik vond dat het onze journalistieke taak was.”

Hij koos voor misdaadjournalistiek omdat hij wilde begrijpen waarom zoveel migrantenjongeren in de criminaliteit verzeild raken. “Op mijn middelbare school was er een mix van arme en rijke families, iedereen door elkaar. Maar sindsdien is de segregatie in Zweden flink toegenomen. In 2013 waren er rellen in verschillende buitenwijken van Stockholm. Wat ik daar zag, deed me denken aan de rellen in Parijs, waar ik eerder verslag van had gedaan. De jongeren in de banlieues waren geboren in Frankrijk, maar voelden zich geen Fransen. Die tweedegeneratiemigranten, daar en hier, het leek alsof ze nergens om gaven. Zelf had ik een hele andere ervaring. Ik zou nog geen snoepje stelen.”

Elders is er ook segregatie. Waarom ontspoort de drugscriminaliteit in Zweden meer dan in andere Europese landen?

“Ik weet niet precies hoe het in de rest van Europa is, maar vergeleken met Noorwegen, Finland en zelfs Denemarken is de segregatie hier veel erger. Die landen hebben minder migranten toegelaten, maar belangrijker is dat in Zweden wijken bestaan die bijna volledig bewoond worden door nieuwkomers. Het zijn flatwijken die in de jaren zestig en zeventig voor arbeiders en arbeidsmigranten zijn gebouwd. Sindsdien zijn de oorspronkelijke Zweden weggegaan en migranten ervoor teruggekomen.

“Daarnaast zagen we de afgelopen tien jaar door efficiëntiedrang een exodus van banken, postkantoren en gemeentelijke diensten uit deze wijken. De bevolking is dus meer en meer geïsoleerd.”

Hoe komt het dat uitgerekend Zweden, met zijn uitgebreide verzorgingsstaat, jongeren in deze wijken geen alternatieven kan bieden?

“Dat is een politieke vraag. Wat ik hoor van bewoners is dat Zweden geen groot beroep doet op nieuwkomers. Er zijn genoeg migranten die hier al jaren wonen, maar toch de taal niet spreken. Ze kunnen redelijk leven van hun uitkering. Zelfs als ze willen, hebben ze vanwege hun taalachterstand moeite om een baan te vinden. Veel van hun kinderen beginnen op school met een taalachterstand. Ze doen het slecht op school, die vaak al niet heel goed is. Ze verlaten de school zonder diploma en maken nauwelijks kans op de arbeidsmarkt. Het is een vicieuze cirkel. Voor hen lonkt altijd de mogelijkheid om geld te verdienen met drugs. Dat arbeidsbureau is wel altijd open.”

De sociaaldemocraten, die de afgelopen acht jaar aan de macht waren, ageren tegen de segregatie. ‘We willen hier geen Chinatown’, zei de premier vorige week. Is dat niet wat hypocriet?

“De retoriek is harder geworden, zeker nu in verkiezingstijd. Geen enkele partij kan het probleem langer negeren. Ik was gisteren in de wijk Skäggetorp in Linköping, waar afgelopen Pasen hevige rellen waren vanwege een geplande koranverbranding van de Deens-Zweedse politicus Rasmus Paludan. De bevolking daar is hevig gefrustreerd. Ze voelen zich in de steek gelaten. Een teken van verbetering is dat de sociale dienst daar nu weer een kantoor gaat openen.’

Rechtse partijen zetten in op meer politie en zwaardere straffen, andere partijen willen dat kinderen van 2 jaar oud verplicht naar de opvang gaan zodat ze de taal leren. Wat is volgens u de beste oplossing?

“We hebben de straffen al verhoogd. Wie gepakt wordt met een wapen wordt nu automatisch in hechtenis genomen. Het heeft het probleem niet verholpen. Ik zie zo een-twee-drie niet één goede oplossing, er is zoveel te doen. Het woningbeleid bijvoorbeeld. Hoe kan iemand uit Rinkeby ooit een woning in centraal-Stockholm kopen? Dat is door de gestegen huizenprijzen onmogelijk geworden. Het helpt niet dat de tweede generatie in precies dezelfde situatie zit als hun ouders.

“In Denemarken worden die wijken gelabeld als getto’s. Dat geeft de Deense overheid de mogelijkheid delen plat te gooien en een migrantenquotum op te leggen. Wij staan mijlenver af van die benadering. Experts zijn het er wel over eens dat migrantenkinderen al op vroege leeftijd goed geholpen moeten worden, zodat ze goed Zweeds leren en eventuele stoornissen vroeg gedetecteerd worden.”

Journalisten zijn soms het doelwit van drugscriminelen. Is het werk gevaarlijk voor u?

“Ik heb tot nu toe weinig bedreigingen gehad. Wat meespeelt is dat ik geen monsters van de jongens heb gemaakt. Ik heb hun problemen beschreven, evenals de onsuccesvolle pogingen van de samenleving om te interveniëren. Onlangs maakte ik een documentaire over 10-jarigen in achterstandswijken en hun kijk op de toekomst. Wat opviel was dat ze niet al te ver vooruit durfden te kijken, omdat het zo vaak voorkomt dat jongeren in de buurt omkomen. Een meisje zei dat ze zelf ook bang was om doodgeschoten te worden.

“Moet je nagaan: dit raakt een hele generatie, hun leven en hun dromen. Wat je politieke oriëntatie ook is, we zijn het er toch over eens dat we zo’n samenleving niet willen? Een oplossing is zelfs in het belang van de criminelen. Dat is de reden waarom sommigen met me spreken. Ze willen laten zien waar de problemen vandaan komen, zodat er wat gedaan wordt.”