Zwarte Piet: een ernstige aanval van 'stereotypitis'

Een winterse avond in februari 2011. Vlak voor een lezing in de Harvard Book Store valt mijn oog op een boek dat me ver terugwerpt in de tijd. Charlie Chan, heet het. Het gaat over de fameuze Chinese filmdetective. Meteen moet ik denken aan een andere februariavond, in 1969. Ik zit als jongen van 15 voor de Erres-televisie en kijk naar een vooroorlogse film met Charlie Chan. Doodnerveus ben ik voor wat zich elders in Europa voltrekt. De radio doet er verslag van, maar die durf ik niet aan te zetten. Ik concentreer me op de speurder met zijn ondoorgrondelijke gezicht, plakhaar, geitensikje en kwistig rondgestrooide aforistische wijsheden.

Dan ineens verschijnt rechtsboven in het scherm: Benfica-Ajax 0-1, 0-2, 0-3, 1-3. De nederlaag eerder opgelopen in Amsterdam wordt goedgemaakt in Lissabon! Ajax zal vervolgens de Parijse beslissingswedstrijd winnen. Het is het begin van de Europese opmars van het Nederlandse clubvoetbal. Maar die mooie, voor altijd met Charlie Chan verbonden herinnering wordt in de Harvard-boekwinkel overschaduwd door wat ik geschokt in het boek lees: mijn geliefde, aimabele, wijze detective is hartstikke fout. Hij is een racistisch stereotype.

Charlie Chan

Met zijn gebroken Engels, snor en mysterieuze uiterlijk werd Charlie Chan het model voor Chinese filmgangsters die zwijgend en dreigend toekijken vanuit het halfduister van een achterkamer. Het is net zo stereotiep als het bekende beeld van de krompratende, tanige Chinese wasmannetjes, die zonder afhaalbewijs de was niet meegeven: "No tickee, no washee."

Ik beleef avant la lettre mijn Zwarte Piet-moment. In het voorwoord van het boek legt universiteitsdocent Yunte Huang uit hoe in de jaren tachtig Aziatische Amerikanen de aanval openden op de volgens hen latent racistische manier waarop Chinezen werden neergezet, in het geval van Charlie Chan nota bene door een Zweedse acteur. Eerder moesten zwarte stereotypen het ontgelden. Het was een brede bewustwordingsbeweging, die voortvloeide uit de midden jaren vijftig begonnen strijd voor zwarte burgerrechten.

Het maakte Amerikanen uiterst voorzichtig met het typeren van bevolkingsgroepen, uit angst voor verkapte vooroordelen. Dat ging niet zonder slag of stoot, maar uiteindelijk werd rechtgezet wat scheef was. Of om Charlie Chan te citeren: "De waarheid is als een voetbal - ze krijgt veel schoppen voordat ze het doel bereikt."

Botte Amerikanen

In hun angst voor discriminerende stereotypen lopen Amerikanen voorop. Enerzijds hebben ze hun botte kanten. Verdachten staan met naam, toenaam en foto in de krant. Lokale bladen vermelden zelfs hun huisadres. 23 Hancock Street, stond in een bericht over een man die was aangehouden wegens kinderporno. Dit ter bescherming van onschuldigen met dezelfde naam, legde de verslaggever droogjes uit. Berucht is de perp walk: een verdachte die in handboeien langs een batterij aan fotografen en televisieploegen wordt geleid. Op een keer pakte een detective de 'dader' (perpetrator) met harde hand bij de kin om hem recht in de camera's te laten kijken. Alsof het een hengst op de paardenmarkt was waarvan het gebit moest worden getoond.

Anderzijds zijn Amerikanen kies en hypercorrect. Je moet enorm op je woorden letten. Toen onlangs in Carroll Gardens in Brooklyn een sjiekige vrouw als een Betty Draper kwam aangezoefd in een Dodge Coronet uit de jaren vijftig, vroeg zo'n praatgrage stoep-Italiaan: "Is die auto van jou? Of is die van je man?" "Oh, please", klonk het vermoeid.

Zwarten, homo's en andere minderheden, vrouwen - het is een mijnenveld van gevoeligheden. Kijk uit hoe je over ze praat, hoe je ze beschrijft, hoe je ze uitbeeldt. Verbaasd volgen de Amerikanen de strubbelingen in Nederland over Zwarte Piet: voor hen is dit prehistorie. "Gruwelijk", stamelde een buurman nadat zijn vriend, die van Nederlandse afkomst is, hem had bijgepraat over dit oer-Hollandse volksfeest. Sjors & Sjimmie, waaraan op de Nederlandse televisie vanavond het programma 'Andere Tijden' aandacht besteedt, hebben zich op tijd aangepast. Sjimmie is niet meer een krompratend zwart jongetje maar een coole hipster. Gered door de bel.

Inboorlingen

Amerika heeft dit alles ver achter zich gelaten. Het zwartgeschminkte artiestengezicht - de blackface - werd al in de jaren zestig in de ban gedaan. Het land moest daarvoor een lange weg afleggen. In 1912 waren de Amerikanen zich nog van geen kwaad bewust toen in een pulpblad voor het eerst het verhaal verscheen van Tarzan, de Engelse aristocratenzoon die na een muiterij op een schip met zijn familie strandt op een Afrikaanse kust, zijn ouders verliest en wordt opgevoed door apen. De creatie van Edgar Rice Burroughs werd de held van vele boeken, bioscoopfilms, televisieseries en stripalbums. Als een blanke godheid verricht hij grootse daden, met zwarten in de bijrol als bange, bijgelovige, kruiperige, kinderlijke of kannibalistische inboorlingen. Niemand die er aanstoot aan nam.

Het weerspiegelde de koloniale orde, met het geloof dat alleen de blanken Afrika konden leiden, verklaarde achteraf een Burroughs-biograaf. The White man's Burden - in termen van Rudyard Kipling. Maar nadat eerst de blackface taboe was verklaard, was begin jaren zeventig Tarzan aan de beurt. Zijn verdedigers voerden aan dat ook blanken er niet best van af kwamen. Een Zweed had "een lange gele snor, een ongezonde kleur en smerige nagels" en Russen spelen altijd vals met kaarten. Maar het tij viel niet meer te keren.

In 1999 dacht Disney slim te zijn. Als zwarten een probleem zijn, laten we zwarten gewoon weg. In een nieuwe tekenfilmversie van 'Tarzan' kwam geen zwarte voor. We zagen een gorilla-expeditie van Britse geleerden, maar die hadden kennelijk zelf de bagage moeten dragen. De makers zeiden dat ze het verhaal simpel hadden willen houden en zich daarom volledig richtten op Tarzans keuze tussen mens-zijn of aap-zijn. Het was goed geprobeerd, maar New York magazine geloofde er niks van: "Misschien dat Disney dacht dat het weglaten van zwarten de beste manier was om het oega-boegastereotype te omzeilen. Het is de neutronenbomversie van politieke correctheid."

Tekenfilms en strips werden ineens anders bekeken. Andere tijden, andere ogen. De makers kiezen vaak voor simplificeren en uitvergroten om de kinderen te vermaken. Maar personen en situaties worden dan al snel karikaturen. Zo werd een genre dat als geen ander staat voor kinderlijke onschuld en vrolijkheid ineens verdacht terrein, nauwkeurig nageplozen op verkapte uitingen van racisme, seksisme en andere vormen van discriminatie.

Jacht op stereotypen

De kletspraatjes verkopende kraaien in Disneys 'Dumbo' (uit 1941) zouden verwijzen naar stereotiepe zwarten en vielen in ongenade. 'Song of the South 5', eveneens van Disney, zou het slavernijverleden verheerlijken. De film uit 1946 kreeg een Oscar, maar is sinds 1986 nooit meer vertoond en is in de Verenigde Staten niet verkrijgbaar op DVD. Op andere tekenfilms, zoals 'Fantasia' uit 1940, werd achteraf censuur gepleegd. Uit die film verdween Sunflower, de kleine zwarte centaur. Hij is nooit meer teruggezien.

De jacht op stereotypen gaat soms ver. Jar jar Binks uit 'Star Wars' is een buitenaards wezen afkomstig van de planeet Naboo, hij heeft de snuit van een zeepaardje, beschikt over een lange grijptong en vertoont geen gelijkenis met welk menselijk wezen dan ook. Toch menen sommigen dat hij een belediging is, al is door het ontbreken van een aards equivalent niet duidelijk van wie. Het was even zoeken, maar toen was het slachtoffer gevonden: rasta's, want Jar Jar spreekt een gebroken Caribisch-Engels. Absurd, vindt regisseur George Lucas. Jar Jar heeft volgens hem geen enkele relatie tot de wereld zoals wij die kennen.

Alles discriminatie

Zo creëren de nieuwe mores weer hun eigen excessen. Toen 'The Lion King' uitkwam in de jaren negentig, kwamen critici etiketten tekort. Disneys tekenfilm was racistisch, seksistisch, monarchistisch en hiërarchisch. De mannen waren sterk en koninklijk, de vrouwen zwak en onderdanig, de hyena's spraken als zwarte bendejongeren, de schurk gedroeg zich verwijfd en Afrika werd weer eens gereduceerd tot een dierenrijk. Het was een ernstige aanval van 'stereotypitis', de ziekte om in alles discriminerende stereotypen te zien.

De evolutie van ongevoeligheid voor negatieve typeringen naar supergevoeligheid leidt soms tot een overdreven hang naar correctie. In 2011 wilde een leraar in een scholierenuitgave van Mark Twains 'Huckleberry Finn' en 'Tom Sawyer' het nu als racistisch beschouwde woord nikker vervangen door slaaf. Dat leverde de man vele boze mails en telefoontjes op. Een collega noemde het plan om woorden aan te passen in klassieke boeken een "verschrikkelijk idee". Die moeten volgens hem de tijd weerspiegelen waarin ze zijn geschreven, waarna je in de klas kunt discussiëren over wat sindsdien is veranderd.

Hoewel het relletje een voorbeeld was van overreactie leert het dat de Amerikanen zich meer dan ooit bewust zijn van het gevaar van racistische stereotypen. De argeloosheid waarmee een jongen van 15 naar Charlie Chan kon kijken, is weg. Zolang niet wordt doorgeschoten naar het andere uiterste, is dat vooruitgang bereikt door kritisch zelfonderzoek. De Chinese detective zou dat hebben kunnen waarderen. Om nog één keer uit zijn bron van pseudo-Confuciaanse wijsheden te putten: "De dwaas ondervraagt anderen, de wijze man ondervraagt zichzelf."

Andere tijden, vanavond, 21.30 uur, NPO2