Zijn fietsers straks de baas in Borgerhout? ‘De situatie is extreem verwarrend nu’

De roemruchte Turnhoutsebaan in Borgerhout worstelt al jaren met een negatief imago: te veel drugs, te veel drukte. Kan dat veranderen als hier straks een fietsstraat komt? ‘Het kan alleen maar beter worden.’

Weinig mensen die het weten, maar er staat een prachtige eik langs de Turnhoutsebaan, pal tegenover tankstation Lukoil. Louis Hendrickx (83) heeft hem in 1975 geplant, in de achtertuin van zijn toenmalige tweedehandswinkel ’t Zolderke. Zijn vrouw strooide er iedere dag graankorrels in de tuin zodat het rond de boom krioelde van de merels.

De eik, straks vijftig jaar oud, staat vandaag aan de rand van een braakliggend stuk grond dat ingericht is als een volkstuin voor Borgerhoutenaars. Het gebouw waar ’t Zolderke was ondergebracht, is in de jaren negentig afgebroken samen met de aanpalende huizen aan Den Bretel. Louis Hendrickx verhuisde naar de binnenstad, en keerde pas vorig jaar, op zijn 82ste, terug naar Borgerhout, naar een serviceflat in De Fontein op 500 meter van zijn oude woning. “Toen ontdekte ik dat mijn eik er nog stond”, zegt Hendrickx, die sindsdien regelmatig de planten in de volkstuin gaat water geven. “Behalve mijn boom, is Borgerhout erg veranderd”, zegt hij.

De Turnhoutsebaan die Borgerhout in twee stukken snijdt, werd jaren geleden het symbool voor de moeilijke evenwichtsoefening van de nieuwstedelijke samenleving. Voor 1980 was dit een glorieuze winkelstraat waar Antwerpenaars ’s zondags kwamen flaneren om de etalages van meubelwinkels en chique boetieks te bewonderen.

“Geen Armani”, zegt Hendrickx. “Wel nette winkels, veel cafés, en je kon toen overal frietjes eten. Vandaag is het allemaal — hoe zeggen ze dat — wat minder inheems geworden.”

De komst van de Marokkaanse en Turkse gastarbeiders zorgde voor een nooit geziene bevolkingsexplosie en Borgerhout maakte alle veranderingen door die zo kenmerkend zijn voor de ontwikkeling van grootsteden: het verdwijnen van de lokale gegoede middenstand, de toename van druk verkeer en de slechte luchtkwaliteit, een opkomende onvrede en racisme, de gentrificatie, maar evengoed de initiatieven van de lokale bevolking om er samen wel iets van te maken. De gerenoveerde cinemazaal Roma is daar het mooiste voorbeeld van. Tijdens de gloriedagen van de Turnhoutsebaan was Kinema Roma — in 1928 opgetrokken als een prachtig versierd art-decogebouw — al een tamelijk megalomaan project. Nadat de zaal in 1982 gesloten werd, droomden cultuurfanaten ervan De Roma nieuw leven in te blazen. In 2002 werd het gebouw als monument erkend en nam een groep vrijwilligers de renovatie op zich. Vandaag is het een culturele trekpleister die de baan een nieuwe impuls gaf.

“De Roma was prachtig. Maar het was hier overal prachtig toen”, zegt Emma — iedereen kent haar als Emmy — De Belser (97), die aan het begin van de Turnhoutsebaan woont, in het eerste appartementsblok voorbij de Kerkstraat.

Tientallen bruidswinkels

“Toen ik hier in 1974 kwam wonen, was iedereen jaloers. De Turnhoutsebaan was de schoonste straat van Borgerhout. De Carnotstraat was ook wel iets, maar niet zoals de Turnhoutsebaan. Dat was het summum.”

“Vandaag is alles anders”, zegt De Belser, die iedere dag mooi opgekleed in het Reuzenhof een dagschotel gaat eten. Ze eet het liefste Vlaamse kost en hier snijden ze haar biefstuk al in schijfjes zonder dat ze dat moet vragen. “Ik wil die Marokkaanse winkeliers ook iets gunnen. Ik zou graag bij hen eens een jasje kopen, maar de stof is zo hard. Daarom ben ik laatst bij mijn buurman Boubkir binnengestapt om een gordijntje te kopen voor in de keuken. Ik moest niets betalen. Hoe lief is dat!”

Vandaag ligt het zwaartepunt op de Turnhoutsebaan niet meer op meubelwinkels en modezaken, wel op snackbars, visboeren en kappers. De inmiddels overleden Humo-journalist Raf Sauviller schetste in 2017 in zijn boek Borgerokko maffia een weinig opbeurend beeld van een Turnhoutsebaan die door de Marokkaanse drugsmisdaad werd gedomineerd. ‘De Turnhoutsebaan is een lange aaneenschakeling van het soort handelszaken die je overal ziet in wijken waar de zwarte economie de baas is: tientallen bruidswinkels, de ene na de andere shoarmatent, theehuizen, belwinkels, kappers, winkels waar onduidelijke en niet echt thuis te brengen elektronica wordt verkocht’, aldus Sauviller.

De legale handel in de straat — ‘een paar filialen van Zeeman en Wibra, een afdeling van de supermarkt Carrefour en de hipsterinitiatieven als Bar Venetië en Roma’ — verdronk volgens Sauviller in de massa uniforme handelszaken uit de parallelle economie. ‘De nachtwinkels, bruidswinkels, belwinkels, shoarmatenten en coiffeurs stapelen zich op, terwijl op de rijweg de patsers met opgeschoren koppen in BMW’s, Audi’s en Mercedessen de omgeving onveilig maken met hun lak aan de verkeerscode en hun totale gebrek aan respect voor de andere weggebruikers: de wandelaars en fietsers met wie ze de straat moeten delen.’

Ontmoetingsplaats

De stad voert al enkele jaren een strijd tegen malafide handelszaken. Langs de Turnhoutsebaan werden al tientallen snackbars, telefoonwinkels en theehuizen gesloten die connecties bleken te hebben met het drugsmilieu of als dekmantel fungeerden voor andere criminele activiteiten. Volgens Johan Vermant, woordvoerder van burgemeester Bart De Wever (N-VA) gaat het sinds 2018 om 15 bestuurlijke sluitingen langs de Turnhoutsebaan, de meeste drugsgerelateerd. Daarbovenop komen nog een hoger aantal gerechtelijke verzegelingen.

De drukke invalsweg naar het stadscentrum kampt al jaar en dag met problemen van verkeersveiligheid. Uit cijfers van de verkeerspolitie blijkt dat er tussen 2016 en 2020 in totaal 167 mensen gewond raakten in het verkeer. De helft waren fietsers: 32 van hen raakten gewond door een openslaande portiek, 15 door een voorbijrijdende wagen.

In september maakte Vlaams minister van Mobiliteit en Openbare Werken Lydia Peeters (Open Vld) bekend dat ze een fietsstraat wil inrichten op de Turnhoutsebaan. Hoewel Antwerps mobiliteitssschepen Koen Kennis (N-VA) en de Antwerpse politie zware bedenkingen hebben bij die ingreep, komt de fietsstraat er allicht volgende maand.

Kan zo’n fietsstraat een kentering betekenen voor de Turnhoutsebaan? Of is die kentering al lang ingezet zoals beschreven wordt in een toeristische gids over Borgerhout (2021). “Ik ben zelfs niet meer pessimistisch over de Turnhoutsebaan”, zei auteur Marc Spruyt daarover onlangs in De Morgen. “Naast BorgerHub krijgt die er in 2022 nog een creatieve hub bij: BAAN, in het voormalige kantoor van BNP Paribas Fortis, met werkplaatsen en kunstateliers, een pizzeria en een café, een microbrouwerij en een koffiebranderij, een eigen radiozender en een kinderopvang. Als de vreselijke verkeerssituatie straks ook nog eens wordt aangepakt, zie ik het nog goed komen met Borgerhout.”

Een van de nieuwkomers op de Turnhoutsebaan is Breaking Bread, een eethuisje dat eind januari de deuren opende en broodjes serveert met Marokkaanse, Italiaanse, Turkse en Belgische invloeden. “Onze naam is een knipoog naar de Netflix-reeks over de drugsmengers (‘Breaking Bad’, red.)”, zegt uitbaatster Kawtar Akhandaf (29). “Maar ook naar het Bijbelse breken van brood. Wij willen een ontmoetingsplaats zijn voor alle Borgerhoutenaren.

“Mijn man en ik zijn opgegroeid in Borgerhout”, vervolgt de jonge vrouw. “Ik heb de Turnhoutsebaan altijd een heel gezellige plaats gevonden. Het zou beter autovrij zijn, maar een fietsstraat is een goed begin. Ik heb wel één bedenking: ik ben mij heel bewust van de gentrificatie in Borgerhout. Deze wijk is heel multicultureel en ik maak we wel wat zorgen of dat zo zal blijven. Het multiculturele karakter bepaalt de eigenheid van deze wijk en het is de reden dat ik hier zo graag ben. Het hoeft hier geen tweede Zuid te worden.”

Wat verderop ligt Solderie Stunt, een van de oudste handelszaken op de baan. Jeanine Baert (75) uit Vremde verkoopt hier al 37 jaar naaigerief. “Ik heb het hier veel zien verslechteren”, zegt de vrouw terwijl ze een rits zoekt voor de luiertas van een jonge mama. “Ik zou liever hebben dat ze hier weer een mooie avenue van maken, in plaats van een fietsstraat. Maar daar is meer voor nodig dan wat rode asfalt. Daarvoor is een mentaliteitsverandering nodig...”

Op de stoep zegt de jonge mama voor ze op haar fiets springt, dat zij wel heel blij is met de komst van de fietsstraat. “Tegen dat mijn dochter naar de kleuterklas gaat, is iedereen het hopelijk al goed gewoon.”

Bij handelaars is er kritiek over de verminderde parkeerplaatsen, maar ook over de veiligheid. Ook Patsy Van Tilborgh en Kris Vandesompele die het Reuzenhof uitbaten zien een fietsstraat niet zitten. “Ik ben bang dat het hier alleen nog gevaarlijker zal worden”, zegt Patsy Van Tilborgh. “Kinderen gaan denken dat ze altijd voorrang hebben, maar als er een bus komt, gaat dat niet op. Ik vrees dat er alleen maar meer ongelukken met fietsers zullen gebeuren.

Groene buffer

“Het stoort mij ook dat alles boven ons hoofd wordt beslist. Heeft Lydia Peeters hier al eens gefietst? Dan pas begrijp je hoe complex de verkeerssituatie hier is. Tel daar bij dat mensen zich hier niet aan de verkeersregels houden. Als ik het terras bedien, moet ik goed uitkijken voor fietsers en brommers op het trottoir. Ook dubbelparkeren is hier een plaag. Als dat allemaal niet aangepakt wordt, heeft een fietsstraat geen zin.”

Aan de overkant van de straat, in het oude vredegerecht zit BorgerHub, een conceptstore en laboratorium voor startende lokale ondernemers en kunstenaars. In de reisgids van Marc Spruyt staat deze plek gemarkeerd als een absolute must see in Borgerhout. Boven op de zolder rusten de Reuskens, de levensgrote poppen met bolle wangen die ieder jaar in september naar Borgerhoutse traditie op een kar door de straten worden ge­duwd.

Op de benedenverdieping is Bar Plus Plant een verzamelplaats voor creatievelingen die houden van havermelk in hun cappuccino, maar waar je ook lieflijk groene plantjes kunt kopen. Het is ook hier dat het collectief ‘Pak ze aan, die Turnhoutsebaan’ is ontstaan.

“Ons project gaat over een verlangen naar een andere stad”, zegt grafisch ontwerper Stijn Wens (48) die zelf in een zijstraat van de Turnhoutsebaan woont, maar er wel dagelijks fietst. “Op de Turnhoutsebaan zitten veel jonge mensen en ondernemers die iets willen doen voor de buurt, maar ze worden in de tang gehouden door het verkeer. Als tijdens de Reuzenstoet de baan wordt afgesloten, zie je wat het zou kunnen zijn.”

Op basis van zes kernwoorden — verplaatsen, beleven, ontmoeten, wonen, handeldrijven en groeien — ging een groep stadsplanners en verkeersdeskundigen aan de slag en werden er simulaties uitgewerkt van hoe de Turnhoutsebaan er in de toekomst zou kunnen uitzien: een stadsboulevard met ruimte om te wandelen, fietsen en om te skaten, maar ook om mensen te ontmoeten op terrassen. Een groene buffer met waterpartijen moet die boulevard beschermen van de baan voor auto’s en tram.

Maar verrassend genoeg: de komst van de fietsstraat wordt door Stijn Wens niet op applaus onthaald. “Het is een goede aanzet, maar om een goede fietsstraat te realiseren, moet de verkeersintensiteit naar beneden”, zegt Wens, die ook de bezieler is van fietsblog Antwerpenize. “En daar wringt volgens mij het schoentje. Ik wil mij niet mengen in het politiek steekspel dat nu bezig is over de Turnhoutsebaan, maar ik vraag me wel af of de nieuwe situatie goed doordacht is.”

Te veel prikkels

Ook Mark Scauflaire (54), die op de benedenverdieping van het vredegerecht Bar Plus Plant uitbaat, deelt die bezorgdheid. “Als ik één ding weet, is het dat de Turnhoutsebaan geen simpele weg is”, zegt Scauflaire. “Er zijn zoveel verschillende weggebruikers voor zo’n smalle baan dat het verkeer hier extreem chaotisch is. Ik vraag me af of de baan door de implementering van een fietsstraat effectief veiliger zal worden.”

Zelf zal hij alleen de aanzet van de fietsstraat meemaken. Eind 2022 verhuist Mark Scauflaire met gezin naar de Franse Alpen. “Door corona zijn we gaan inzien dat we dichter bij de natuur willen zijn. De prikkels van de stad zijn voor ons te overweldigend. We willen in het groen wonen.”

Als woonstraat maakte de Turnhoutsebaan de voorbije eeuw een enorme evolutie door: veel van haar statige herenhuizen werden in de jaren vijftig en zestig afgebroken en vervangen door blokken van 4 tot 6 verdiepingen hoog. Omdat die afbraken en nieuwe investeringen niet even consequent gebeurden, kampt de straat vandaag met een onregelmatige skyline. Zeldzame herenhuizen staan er naast een mengelmoes van appartementsgebouwen met drie of vier verdiepingen, en de hogere blokken van na de oorlog.

De afbraakwerken hadden hoofdzakelijk één doel: het verbreden van de Turnhoutsebaan — ter hoogte van de Helmstraat stonden huizen langs één kant ooit vier meter meer naar voren — opdat de winkelwijk kon groeien.

Weinig winkeliers wonen zelf op de Turnhoutsebaan. Aan de toog van de Griffier, het laatste bruine café op de baan, waar aan de toog vooral opvattingen worden verkondigd van de rechterzijde van het politiek spectrum, ontmoeten we Ludo Primen (67) die wel in een appartement op de Turnhoutsebaan woont, zij het niet helemaal van harte. “Ofwel ben ik in mijn appartement, ofwel zit ik aan de toog van de Griffier. Die theehuizen en die snackbars, dat is allemaal niks voor mij.”

Een fietsstraat vindt hij nergens voor nodig. Zijn toogvriend Fredje de Witte (67) is wel een fietser. Hij rijdt regelmatig met zijn fietskar vol hengels naar het Rivierenhof om er te gaan vissen. “Maar nooit over de Turnhoutsebaan. Ik ben mijn leven nog niet beu”, zegt hij.

Handhaving

Dan is een fietsstraat toch een stap voorwaarts? “Nee”, vindt De Witte. “Die automobilisten hier op de baan, die claxonneren zelfs naar de vuilkar. Die blijven niet achter een fietser hangen. Als er geen handhaving is, kunnen ze hier nog honderd keer een fietsstraat maken, dan heeft dat geen zin. Het zal hier even gevaarlijk blijven.”

Volgens een peiling die Gazet van Antwerpen liet uitvoeren in oktober, zijn bijna zes op de tien Antwerpenaren blij met de Turnhoutsebaan als fietsstraat. Maar zelfs bij het mooie lenteweer is het toch wat zoeken naar dat enthousiasme. “Ik hoor zelf ook veel scepsis”, zegt districtsburgemeester Marij Preneel (Groen). “Mensen zijn bang voor ongevallen, omdat er vandaag zoveel automobilisten over de volle witte lijn rijden.

“Zelf ben ik liever optimist. Het zal wat voeten in de aarde hebben om als fietser je plaats op te eisen. Om tot een echt veilige Turnhoutsebaan te komen, moet het doorgaand verkeer zo veel mogelijk uit de straat geweerd worden, maar er komen camera’s en de rode slemlaag zal de snelheid begrenzen. Erger dan het nu is, kan het niet worden. Het kan alleen maar beter gaan.”

Marij Preneel ziet de fietsstraat als een nieuwe kans voor de Turnhoutsebaan. “Dit kan ons opnieuw doen dromen van een nieuwe bloeiende baan tegen 2025. Tegen dan voorziet het Agentschap Wegen en Verkeer (AWV) een volledige herinrichting van gevel tot gevel. Nog dit jaar start de ontwerpstudie en ten vroegste in 2025 zou de effectieve heraanleg dan plaatsvinden.”

Bij het verlaten van de Turnhoutsebaan, aan de prachtige eik van Louis, vinden we nog meer optimisme. Carl Cappelle (34) van vzw De Kompaan die de samentuin aan Den Bretel inricht, kan niet wachten tot de straat rood geplaveid zal worden. “Op dit moment is de verkeerssituatie extreem verwarrend. Auto’s steken fietsers voorbij, maar ook omgekeerd. Een fietsstraat zal alleen bijdragen tot duidelijkheid”, vindt hij.

Cappelle weet waarover hij spreekt: hij werd zelf al eens aangereden door een tram op de Turnhoutsebaan. “Ik heb geluk gehad, toen. In mijn ogen is die fietsstraat een goed signaal om na te denken over hoe het verkeer anders kan worden ingericht. Dan zal iedereen kunnen zien wat voor kansen deze straat wel biedt.”