‘Zelfs toen zijn woede fysiek werd, vergoelijkte ik zijn gedrag’: hoe overleef je een toxische relatie?

Van Johnny Depp en Taylor Swift tot Jaimie Vaes, de ex van rapper Lil Kleine: verschillende celebrity’s getuigen over ‘toxic relationships’. Maar wat is dat, en hoe kun je jezelf eruit bevrijden? ‘Toegeven dat hij me onder de knoet had gekregen met zijn terreur, was heel moeilijk.’

Op 11 oktober 2021 plaatste de Nederlandse singer-songwriter MEAU een video op haar TikTok-kanaal. Enkel begeleid door een akoestische gitaar zong ze live in de 3FM-studio een stukje van haar nieuwste single ‘Dat heb jij gedaan’.

‘Gisteren kwam er een besef

Jij duwde iedereen ver van me weg

Dingen die jij tegen me zei

Dat vrienden me haatten maar jij hield van mij

Je uitspraken waren zo goed als gestoord

Vooral met een slok op dan draaide je door

Nu makkelijk praten had weg moeten gaan

Maar graag had ik nog zoveel anders gedaan’

Een song die ondertussen al 40 miljoen keer werd gestreamd op Spotify en die Stromae uit de top van de Vlaamse hitparades stootte. Wie het nummer voor het eerst op de achtergrond hoort, in het winkelcentrum of in de wagen, apprecieert de mooie melodie en de loepzuivere stem, maar TikTok had meteen door waar dit over ging: een toxische relatie. De commentaarsectie onder de clip van MEAU is dan ook gevuld met mensen die hun verhaal doen. Iets wat de twintiger niet had verwacht.

Beladen term

“Het is een liedje met een beladen tekst: niet bepaald hitmateriaal. Maar ik blijk een gevoelige snaar te raken. In plaats van complimenten krijg ik vooral bedankjes, maar het is eigenlijk kut dat zo veel mensen zich in mijn song herkennen”, zei ze aan Humo. In deze krant beschreef ze hoe ze op haar zeventiende samen was met een jongen die haar niet goed behandelde. Ze was ongelukkig, maar zag niet in dat híj haar zo deed voelen. “Ik ben nu samen met een lieve jongen, die me steunt en veilig doet voelen. Ik dacht dat ik dat giftige hoofdstuk had afgesloten, tot ik het met een vriendin over háár toxische relatie had. Emoties die ik jaren had opgekropt, borrelden weer op. Ik heb de tekst van ‘Dat heb jij gedaan’ in een uur op papier gezet, het moest eruit.”

Het is niet de eerste keer dat een singer-songwriter de pen in het gif van hun relatie doopt. Deze zomer scoorde Billie Eilish met het nummer ‘Happier Than Ever’, waarin ze zingt ‘I knew when I asked you to be cool about what I was telling you, you’d do the opposite of what you said you’d do. And I’d end up more afraid’. En toen Taylor Swift vorig jaar haar iconische album Red uitbracht, keken fans vooral uit naar ‘All Too Well’, een song waarin ze de dynamiek tussen haarzelf en een ex-vriend beschrijft als ‘you call me up again just to break me like a promise’.

Ook de term ‘toxic relationship’ maakt al lange tijd deel uit van ons lexicon. We tweeten het over koppels in reality-tv. We sturen het naar vriendinnen wanneer het uit is met hun controlerende vriendje. We lezen erover in de krant, wanneer Rihanna in elkaar gemept wordt, wanneer Britney Spears haar relaas mag doen in de rechtbank of terwijl voormalig acteurskoppel Amber Heard en Johnny Depp miljoenen op het spel zetten om de ander als manipulator te ontmaskeren.

Vorige week nog getuigde influencer en tv-persoonlijkheid Jaimie Vaes in de Nederlandse talkshow Khalid & Sophie over haar relatie met rapper Lil Kleine. Eerder gingen er al beelden en geruchten de ronde dat hij haar niet netjes behandelde, dat ze explosieve ruzies hadden, en dat hij dan de controle over zichzelf verloor. “Onze relatie was giftig”, zei ze.

Dat ook beroemdheden er niet van gespaard blijven, is duidelijk. Dat het ernstig is, ook. Maar wat is dat nu eigenlijk, een toxische relatie? En, om beladen termen niet uit te hollen, waarin verschilt die van een relatie waarin het gewoon echt niet lekker loopt?

“Laat ik eerst een gezonde relatie definiëren”, zegt klinisch psycholoog en relatietherapeut Sarah Hertens. “In een gezonde relatie is er sprake van een goede balans tussen verbinding en autonomie. Er heerst een gevoel van connectie en van veiligheid, een wij-gevoel waarin je toch de ruimte krijgt om jezelf te zijn en jezelf te ontwikkelen binnen een kader van wederzijds respect. In vaktermen spreken we van ‘effectieve afhankelijkheid’: je hebt je partner niet nodig om te functioneren of om gelukkig te zijn, maar op momenten dat het ertoe doet kunnen jullie uiteraard wel bij elkaar terecht. In een toxische relatie zit die balans helemaal scheef: er is sprake van extreem controlegedrag, van manipulatie en van een algemeen onveiligheidsgevoel.”

EEN TE KORT ROKJE

“Achteraf bekeken is het duidelijk dat die relatie niet oké was, maar als je er middenin zit is het heel moeilijk om afstand te nemen om een beter beeld te krijgen.” Toen Isabelle* (35) haar ex in 2017 leerde kennen via Tinder, leken de eerste weken wel een sprookje. Hij deed zich voor als de perfecte man, prees haar de hemel in en vertelde haar dat hij nog nooit zo verliefd was geweest. Langzaamaan sloop er echter venijn in zijn woorden. Dat hij haar rok tot net boven de knieën toch te kort vond voor het werk, bijvoorbeeld. “In het begin was het nog onschuldig, maar langzaam maar zeker ging het over in vragen voor wie ik mij zo sexy kleedde en was ik een slet als ik nagellak opdeed. Net omdat het opbouwde en je telkens went aan de situatie, heb je ook pas laat door hoe fout het zit. En dan is het vaak te laat. Bovendien had hij er ook wel een uitleg voor: hij had een slechte jeugd gehad. Ik ben empathisch, dus ik kon het ook altijd vergoelijken. Zelfs toen zijn woede ook fysiek werd.”

De jonge vrouw voelde zich gevangen en leefde constant in angst. “Ik moest altijd mijn gsm op zak hebben om hem op de hoogte te houden van waar ik was, zelfs als ik op bezoek was bij mijn moeder. Wanneer hij lang in de auto moest zitten voor zijn werk, moest ik hem gedurende het hele traject bellen. Als ik dat niet zou doen, zou hij uit vermoeidheid tegen een boom kunnen rijden, zei hij. Het ging wel eens door mijn hoofd dat dat misschien niet zo erg zou zijn geweest, zo diep zat ik.”

Haar omgeving had wel door dat er iets scheelde; ze werd stiller, meer teruggetrokken, maar haar beklag doen deed ze bijna nooit. Of ze vertelde toch niet het volledige verhaal. “Ik vreesde dat ze hem zouden veroordelen en niet zouden begrijpen zoals ik deed. En dat ze mij ook zouden veroordelen. Ik ben tenslotte een sterke, zelfverzekerde, vrijgevochten vrouw van 1,80 m met kickbokstrainingen in de benen. Ik pas niet in het plaatje van hulpeloos slachtoffer, en toch heeft hij mij onder de knoet gekregen met zijn terreur. Dat toegeven, ook aan mezelf, was en is nog altijd ontzettend moeilijk.”

Hertens benadrukt dat een relatie ook toxisch kan zijn als er geen fysiek geweld aan te pas komt. “Het psychologische aspect, waarbij je partner je voortdurend kleineert, verwijt, schuldig doet voelen en je aan jezelf begint te twijfelen, is een belangrijke katalysator van het uit de hand lopen van zulke situaties.” Vandaar ook het adjectief giftig: het sijpelt langzaam als een gif in jullie relatie, het verdooft je, je raakt vervreemd van jezelf tot je op een moment doorhebt dat je verstrikt zit in een verstikkend patroon waar je heel moeilijk weer uit raakt.

Bovendien zijn het niet alleen liefdesrelaties die giftig kunnen worden.

Voor Lotte* (41) is het haar verhouding met haar moeder, die een narcistische persoonlijkheid heeft en de neiging heeft om in een slachtofferrol te kruipen wanneer de dingen niet gaan zoals gepland. Zeker wanneer het op de kleinkinderen aankomt. “Ik zit er dus wel wekelijks, met mijn dochter, omdat ze me anders belt om te zeggen dat ze het allemaal niet meer ziet zitten en het leven geen zin meer heeft. Het is moeilijk om te beschrijven hoe ze onder mijn huid kruipt, maar ik weet gewoon dat ze zolang ze leeft de touwtjes in handen zal hebben. Mijn vriend waarschuwt me ervoor, maar het blijft natuurlijk mijn mama.”

Laurens (28) kreeg dan weer te maken met een toxische vriendengroep, die het niet kon verdragen dat hij naast hen ook nog nieuwe vrienden maakte. “Het was allemaal heel kinderachtig, ze refereerden achter mijn rug aan mij met ‘het’ en ‘dat’, terwijl ze in mijn gezicht poeslief deden. Telkens als ik vroeg of er iets scheef zat, ontkenden ze dat. Achteraf bekeken was het vooral één spilfiguur die de rest van de groep rond haar vinger wist te draaien, die er niet tegenkon dat mijn leven in een andere richting evolueerde en dat ik ging bijstuderen en andere mensen leerde kennen, wat ervoor zorgde dat alles versplinterde en ik maandenlang met een knoop in mijn maag zat telkens als ik bij hen was.”

Wat telkens terugkeert zijn de basismechanismen: manipulatie, isolatie, extreme controle, en psychologisch, verbaal of fysiek geweld - van een persoon die je graag ziet waardoor het ook des te moeilijker is om er afstand van te nemen.

TERE LITTEKENS

“Telkens als ik erin slaagde om het gedaan te maken, stuurde hij na enige dagen een bericht: hij kon me niet loslaten, hij zou veranderen. En omdat er nog gevoelens zijn, ga je daar ook in mee”, vertelt Sanne* (21). Ze benadrukt meteen dat de jongen over wie ze spreekt haar nooit fysiek pijn heeft gedaan, maar dat hij haar psychologisch wel behoorlijk aangepakt heeft. “In het begin probeerde ik hem nog aan te spreken op zijn gedrag. Zo was hij een pathologische leugenaar die zelfs over de kleinste dingen de waarheid verdraaide. Hij was zogezegd gestopt met roken, maar telkens als ik hem zoende proefde ik toch dat hij gerookt had. Wanneer ik er dan naar polste werd hij boos en ontwijkend. Dat klinkt nu klein, als ik het zeg, maar zo ging het over alles. Hij had een hele negatieve persoonlijkheid en hij probeerde mij mee te trekken in die spiraal.”

Sannes vreugde en trots omdat het goed ging in haar prille professionele leven werden onderdrukt. “Mijn vrienden waren bijvoorbeeld ook alleen maar mijn vrienden omdat ik succes had, maakte hij me wijs. Hij was de enige die mij écht graag zag, en dat kostte hem alle moeite van de wereld, zei hij. Er zou niemand anders meer zijn die mij zo graag zou zien.” Ze maakten vaak ruzie waarbij ze dan uit elkaar gingen, om het vervolgens weer bij te leggen.

Een half jaar lang hebben ze zo een knipperlichtrelatie gehad, tot het ineens van de ene dag op de andere echt voorbij was. “Het was een zoveelste ruzie aan de telefoon, maar in tegenstelling tot de andere keren, probeerde hij me niet meer te overtuigen. Een paar weken later zag ik op sociale media dat hij een nieuwe vriendin had en al met haar samenwoonde. Dat verklaart natuurlijk veel. Maar dat zorgt ook voor twijfel. Misschien lag het toch aan mij en was ik, zoals hij me altijd deed geloven, echt moeilijk om lief te hebben? Want hij kon het blijkbaar wel met iemand anders. Ik ben over onze breuk, maar ik merk dat wat hij me zei nog heel erg onder mijn huid zit. Als ik nu op date ga met iemand die achteraf toch geen interesse toont, denk ik: ah, kijk, misschien toch.”

Het is ook wat je regelmatig hoort galmen in de echo van een verbroken relatie. ‘Ze haalden het slechtste in elkaar naar boven.’ Zijn er dan echt persoonlijkheden die elkaar tot het uiterste drijven, een combinatie die giftig is? Volgens Hertens is het oppassen met zulke uitspraken. “In een relatie ben je natuurlijk met twee, en het is de dynamiek tussen die twee die fout zit. Er zijn persoonlijkheden die kwetsbaarder zijn – mensen die onveilig gehecht zijn in hun kindertijd en die dus niet veel eigenwaarde hebben, of de neiging hebben zich snel te schikken en mensen te willen pleasen.

“Wanneer zij bij een narcistische of dominante partner terechtkomen, gaan zij dat systeem ook deels mee bestendigen, dat speelt dus mee. Maar dat verantwoordt niet dat daar misbruik van gemaakt wordt: wanneer ze in een goede relatie zitten, zal hun partner hen juist helpen door wel de veilige omgeving te geven waarin ze zichzelf kunnen zijn. Het is belangrijk dat mensen die slachtoffer worden van een giftige partner beseffen dat het niet hun schuld is. Niets verantwoordt dat soort misbruik.”

‘Hoe ik toen een meisje was, jij een vreselijke droom

Had mezelf het gezegd, en mezelf het beloofd

Dat het afgesloten, weg met verdriet

En ik zou het vergeten maar het lukt me weer niet’

(Uit ‘Dat heb jij gedaan’ van MEAU)

Hertens krijgt in haar praktijk mensen over de vloer die nog in een giftige relatie zitten, maar die door jarenlange manipulatie niet meer zien waar het fout zit. Die volledig geïsoleerd zijn van hun familie en vrienden, die bang zijn om alleen te vallen, en die overtuigd zijn dat ze het gedrag van hun partner mee uitlokken. “In de eerste plaats moet ik met die mensen werken aan hun eigenwaarde, en hen geruststellen. Als je jarenlang hoort dat je niets kunt of niets waard bent, en als je geen referentiekader hebt of klankbord om op terug te vallen, dan besef je niet meer dat dat niet klopt. Soms is het voor hen ook makkelijker om met een extern persoon, zoals een therapeut, te spreken, maar dat is slechts een eerste stap. Een goed netwerk is essentieel om uit zo’n situatie te raken.”

Maar wat kun je doen als vriend, vriendin of familielid wanneer de persoon die je graag ziet onder invloed van hun partner zich steeds verder van jou distantieert? “Blijven vechten”, zegt Hertens. “Laat je niet afschepen maar streef actief die vriendschap na, probeer toch nog af te spreken en benoem wat je ervaart. Vragen zullen ze afwimpelen, maar hopelijk dringt er toch iets tot hen door wanneer je herhaaldelijk zegt dat ze niet meer dezelfde persoon zijn, dat je je zorgen maakt over hen. Maak hen duidelijk dat je er voor hen bent, want uit zo’n giftige relatie stappen is ontzéttend moeilijk.”

Voor Isabelle was het een collega die erin slaagde haar uit de giftige relatie te trekken. “Ik had uiteraard eerder al geprobeerd om van hem weg te raken, maar hij weigerde dat gewoon en had zich achter mijn rug op mijn adres gedomicilieerd – dat ging dus niet zomaar.” Toen ze na een zoveelste ruzie vol blauwe plekken en met een open wonde van toen hij haar met een kapstok had aangevallen op het werk kwam, heeft een collega haar naar de huisarts gebracht. “Ik ging mee, in een waas. Pas toen ik de bezorgdheid van de dokter zag, begon het tot me door te dringen dat het niet oké was. Die collega heeft me vervolgens naar de politie gebracht om aangifte te doen.”

Dat laatste is misschien wel de lastigste stap. Het gaat tenslotte om een persoon die je ondanks alles nog graag ziet, een persoon die je volledig gekneed heeft, die altijd wel een excuus heeft. Het verhaal van Isabelle bewijst echter het belang van die aangifte. “Toen ik zijn gegevens doorgaf, bleek hij niet aan zijn proefstuk toe. Twee vrouwen die hij het ziekenhuis in had geslagen, hadden gelukkig ook aangifte gedaan, zodat er sprake was van een patroon. De politie kon hem opwachten na zijn werk en meteen een contactverbod laten instellen. Mocht ik de eerste geweest die aangifte deed, had ik gewoon een hotspot op mijn telefoon gekregen.”

Met zo’n hotspot zou een politieagent meteen naar haar thuis zijn gekomen wanneer ze alarm zou slaan met haar gsm. “Daar zou ik niets aan gehad hebben: hij nam altijd mijn telefoon en sleutels af.”

Vandaag zit Isabelle opnieuw in een gezonde relatie. Haar nieuwe vriend heeft veel geduld met haar littekens, die zelfs na al die jaren nog teer zijn. “Het is nu vijf jaar geleden en ik heb nog steeds nachtmerries. Soms droom ik van bloedige taferelen recht uit een horrorfilm, maar die vervallen qua gruwelijkheid in het niets bij de nachtmerries waarin hij plots weer in mijn leven verweven is. De nacht voor een familiebarbecue bij mijn lief bijvoorbeeld heb ik gedroomd dat hij daar ook was, hij stond er als vriend van de familie gezellig mee af te wassen in de keuken. Die dromen zijn het ergst.”

‘De pijn die blijft het zit dieper dan dat

Ik zou een moord doen zodat ik je woorden vergat

Want dat klote gevoel dat toen is ontstaan

Dat gaat nooit meer weg

en dat heb jij gedaan’

Isabelle, Lotte en Sanne zijn schuilnamen.