Zelfdodingen en ‘risico op onmenselijke behandeling’: waarom toestand in gevangenissen ‘erger dan ooit’ is

De situatie in de gevangenis van Sint-Gillis is ‘nog nooit zo schrijnend geweest’. Dat blijkt onder andere uit een vertrouwelijk document dat De Morgen kon inkijken. Wat is er precies aan de hand in de Belgische gevangenissen en kan het tij nog keren?

“Hij heeft zich al anderhalve week niet meer kunnen douchen, hoewel de cipiers dat beloofd hadden.” Maria*, wier man in de gevangenis van Sint-Gillis vertoeft, is radeloos. “Als hij vraagt hoe het komt dat hij zich niet mag wassen, zeggen de cipiers gewoon dat ze er niets aan kunnen doen, en dat ze te weinig personeel hebben.”

“Ik ben ook al weken niet meer op bezoek mogen gaan. Ze zeggen dat ik moet bellen naar de gevangenis om een afspraak te maken, maar er neemt al weken niemand de telefoon op.”

Ook andere familieleden van gevangenen zijn de situatie meer dan zat. Afgelopen weekend nog hekelde het Collectief van Familieleden van de Gedetineerden van België (CFGB) de ‘rampzalige leefomstandigheden’ in de gevangenis van Sint-Gillis. Het collectief overweegt een klacht in te dienen tegen de Belgische staat.

Tot overmaat van ramp besliste een Nederlandse rechter dat er voorlopig geen Nederlandse verdachten meer worden uitgeleverd aan België door het ‘risico op een onmenselijke of vernederende behandeling’.

‘Dramatische achteruitgang’

De onrustwekkende signalen over de situatie gaan nog verder: drie gevangenen stapten uit het leven in vier maanden tijd en ook het personeel kan de situatie niet meer aan: cipiers leggen al maanden, elke woensdag, het werk neer.

De medische staf startte een petitie. Zij hekelen dat ze geen degelijke medische zorg meer kunnen geven aan gevangenen.

Genoeg redenen voor de Commissie van Toezicht van de gevangenis van Sint-Gillis om midden december enkele pijnpunten schriftelijk over te maken, onder andere aan de burgemeester van Sint Gillis en een “grove schending van de Europese Mensenrechten” aan te klagen.

In de brief - die De Morgen kon inkijken- wordt onder meer verwezen naar de “dramatische achteruitgang voor gedetineerden en personeel”. “De situatie is nog nooit zo erg geweest”, staat er.

Drie hoofdproblemen worden uitdrukkelijk genoemd: het structureel personeelstekort, de ernstige overbevolking, en de verouderde infrastructuur. Voor dat laatste besliste de directie van de gevangenis wel al om geen matrassen meer op de grond te leggen, waardoor iedereen in een bed kan slapen.

Daardoor worden wel cellen in gebruik genomen die eigenlijk totaal verouderd en niet leefbaar zijn. Het gaat om cellen die waren uitgebrand of waar de waterleidingen niet meer werken en zelfs waar de ruiten kapot zijn en verwijderd.

Zo hebben zeker tien cellen geen ruiten meer, waardoor het personeel stukken textiel of karton ter beschikking stelt, zodat gedetineerden het gat kunnen dichten. Voorts worden er volgens het comité door ‘veelvoudige stakingen,’ vaak activiteiten voor gedetineerden geschrapt. Ook wordt er verwezen naar het afschaffen van douchemomenten -de boilers zijn soms stuk- , het slechts een keer per maand wassen van lakens, het opschorten van de wandelingen en bezoekmomenten. “In de strafcellen is er soms geen water meer om zich te wassen, waskuipen ontbreken en de matrassen zijn vuil en gescheurd; het sanitair is er defect en er verspreidt zich een heel vieze geur”, klinkt het eveneens.

Ander mensbeeld

Volgens eremagistraat Henri Heimans zijn deze alarmsignalen alvast niet nieuw. “De Belgische overheid slaagt er niet meer in om de fundamentele mensenrechten permanent te handhaven in het penitentiair milieu en wordt daarvoor telkens op de vingers getikt door de Raad van Europa. Het maakt me triest en opstandig.” Maar volgens hem is de problematiek ook ‘zeer complex’. “Dat komt deels doordat het gevangeniswezen geen enkele vat heeft op de instroom en de uitstroom van gedetineerden.”

Daarmee doelt Heimans op de overbevolking in de gevangenissen. “In onze samenleving is er een luide roep naar steeds meer repressie, naar strengere straffen, maar de strafuitvoering en het gevangeniswezen hebben al lang hun limieten bereikt.”

Hans Claus, gevangenisdirecteur van Oudenaarde, slaat op diezelfde nagel. “De overbevolking aanpakken blijft de prioriteit. Er zitten veel te veel mensen in voorhechtenis, dat wordt nu echt als straf gehanteerd. Die wet moet aangepast, onderzoeken moeten zo kort mogelijk duren, en de achterpoortjes moeten verdwijnen.”

Volgens Claus moet het gevangeniswezen bovendien in zijn totaliteit herdacht worden. “Zelfs als de overbevolking opgelost zou zijn, er voldoende cipiers zijn, en de infrastructuur beter wordt, zoals in Haren, moeten we loskomen van een oud paradigma en van hoe een straf er zou moeten uitzien.” Claus doelt daarmee op gevangenissen op maat. “We zouden meer kleinschalige detentiehuizen moeten oprichten. Alleen zo geraken we uit deze negatieve spiraal. Maar men heeft daar te lang mee getalmd.”

Een woordvoerder van Vincent Van Quickenborne (Open Vld), minister van Justitie, erkent alvast de pijnpunten. “Maar we zijn een andere weg aan het inslaan. Het is nooit populair geweest om te investeren in gevangenen, maar dat proberen wij nu wél te doen, op veel vlakken.”

Maria* is een schuilnaam, haar echte naam is bekend op de redactie. Wie met vragen zit over zelfdoding, kan terecht bij de Zelfmoordlijn op het gratis nummer 1813 en op de website zelfmoord1813.be.