‘Zeer gevaarlijke mensen’: veroordeelde Russische soldaten keren huiswaarts. En ze brengen hun trauma’s mee

Tienduizenden gevangenen sloten zich aan bij een huurlingengroep om naast de gedecimeerde strijdkrachten van het Kremlin in Oekraïne te vechten. Sommigen van hen keren nu terug naar het burgerleven, met militaire training op zak terwijl ze – in veel gevallen – trauma’s van het slagveld meenemen. ‘Er werd ons gezegd: ‘Ga door tot je dood bent.’’

Hij werd vrijgelaten uit een Russische gevangenis en in Oekraïne in de strijd geworpen met de belofte van vrijheid, verlossing en geld. Nu maakt Andrej Jastrebov, een van de tienduizenden veroordeelde soldaten, deel uit van teruggekeerde strijders, met mogelijk ernstige gevolgen voor de Russische samenleving.

De 22-jarige Yastrebov, die een straf uitzat voor diefstal, keerde terug naar huis als een veranderd man. “We hebben allemaal het gevoel dat hij in een soort hypnose verkeert, alsof hij een ander mens is”, zegt een familielid van hem, dat uit angst voor represailles anoniem getuigt. “Hij heeft geen emoties.”

Duizenden veroordeelden zijn gedood, velen binnen enkele dagen of zelfs uren na aankomst aan het front, zeggen Russische rechtenactivisten en Oekraïense functionarissen. Degenen die leven en naar huis terugkeren, zwijgen grotendeels, op hun hoede voor vergelding als ze zich uitspreken.

Gratie

Het besluit van president Vladimir Poetin om een huurlingengroep toe te staan Russische veroordeelden te rekruteren ter ondersteuning van zijn verslappende krijgsmacht is een keerpunt in zijn 23-jarige bewind, zeggen mensenrechtenactivisten en juridische deskundigen. Het beleid omzeilt de Russische juridische precedenten. Door sommige misdadigers met gratie naar huis terug te sturen, dreigt het meer geweld in de hele samenleving uit te lokken.

Sinds juli hebben ongeveer 40.000 gevangenen zich aangesloten bij de Russische strijdkrachten, volgens westerse inlichtingendiensten, de Oekraïense regering en een vereniging voor gevangenenrechten, Russia Behind Bars, die rapporten van informanten uit Russische gevangenissen combineert. Oekraïne beweert dat er bijna 30.000 gedeserteerd of gedood of gewond zijn, hoewel dat aantal niet onafhankelijk kon worden geverifieerd.

De meeste rekruten zaten vast voor kleine vergrijpen als diefstal en beroving, maar uit verslagen van een strafkolonie die de New York Times onder ogen kreeg, blijkt dat zich onder de rekruten ook mannen bevonden die veroordeeld waren voor zware verkrachting en meerdere moorden. “Er zijn geen misdaden en straffen meer”, aldus Olga Romanova, het hoofd van Russia Behind Bars. “Alles is nu toegestaan, en dit heeft verstrekkende gevolgen voor elk land.”

Meer dan zes maanden geleden begon Wagner, het grootste particuliere militaire bedrijf van Rusland, en zijn oprichter, Jevgeni Prigozjin, systematisch veroordeelden te rekruteren op een schaal die sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer was voorgekomen met als doel een bloedige aanval op de Oekraïense stad Bachmoet te ondersteunen. Toch blijft de operatie grotendeels gehuld in geheimhouding en propaganda.

Wagner heeft toezicht kunnen vermijden door de meest gemarginaliseerde Russische burgers uit te buiten, de 350.000 mannelijke gevangenen in de strafkolonies, aldus mensenrechtenactivisten en advocaten.

Tientallen overlevenden van de eerste aanvalseenheden begonnen deze maand naar Rusland terug te keren met medailles, aanzienlijke uitkeringen en documenten waarvan Wagner beweert dat ze hen vrijheid geven. De vrijlating zal waarschijnlijk versnellen naarmate de Wagner-dienstcontracten van zes maanden aflopen, waardoor de Russische samenleving voor de uitdaging komt te staan om duizenden getraumatiseerde mannen met een militaire opleiding, een verleden van criminaliteit en weinig vooruitzichten op werk te reïntegreren.

Beloningen en brutaliteit

“Dit zijn psychologisch gebroken mensen die terugkeren met een gevoel van rechtvaardigheid, een geloof dat ze gedood hebben om het moederland te verdedigen”, zegt Jana Gelmel, een Russische advocaat die werkt met gevangenen in militaire dienst. “Dit kunnen zeer gevaarlijke mensen zijn.” Noch Prigozjins persbureau, noch de Russische strafdienst gaven commentaar.

Om de rekrutering te documenteren, interviewde de New York Times rechtenactivisten, advocaten, juristen, familieleden van gerekruteerde gevangenen, deserteurs en gevangenen die besloten achter de tralies te blijven maar contact te houden met metgezellen aan het front. Zij beschrijven een geraffineerd systeem van beloningen en brutaliteit dat door Wagner, met steun van het Kremlin, is opgezet om de uitgedunde Russische militaire rangen aan te vullen met behulp van twijfelachtige en mogelijk illegale methoden.

Andrej Medvedev zegt dat hij zich bij Wagner aansloot binnen enkele dagen na het beëindigen van zijn gevangenisstraf voor diefstal in Zuid-Rusland. Als voormalig veroordeelde met militaire ervaring zegt hij dat hij de leiding kreeg over een afdeling gevangenen die werden uitgezonden op bijna suïcidale missies in de regio rond Bachmut.

“Er werd ons gezegd: ‘Ga door tot je dood bent’”, vertelt Medvedev in een telefonisch interview vanuit Rusland nadat hij in november was gedeserteerd. Hij is sindsdien ontsnapt naar Noorwegen en heeft politiek asiel aangevraagd.

De campagne om veroordeelden te rekruteren begon begin juli, toen Prigozjin in gevangenissen rond zijn geboorteplaats Sint-Petersburg begon te verschijnen met een radicaal voorstel voor de gevangenen. Hij bood hen aan hun schuld aan de maatschappij in te lossen door zich bij zijn privéleger in Oekraïne aan te sluiten.

In video’s op sociale media beloofde Prigozjin de gevangenen dat ze 100.000 roebel per maand zouden krijgen - het equivalent van iets meer dan 1.500 euro in die tijd, en bijna het dubbele van het gemiddelde maandloon in Rusland.

Hij bood ook dapperheidsbonussen, een overlijdensuitkering van meer dan 70.000 euro en, als ze het contract van zes maanden zouden overleven, vrijheid in de vorm van presidentiële gratie. Maar wie wegliep, drugs of alcohol gebruikte of seksuele relaties had, waarschuwde hij, zou worden gedood.

“Er zijn geen kansen om terug te keren naar de kolonie”, zei Prigozjin in een toespraak tot gevangenen die in september werd gepubliceerd. “Zij die daar komen en zeggen ‘ik denk dat ik op de verkeerde plaats ben’ zullen als deserteurs worden gemarkeerd en doodgeschoten.”

Prigozjin was zelf een voormalig gevangene en begreep de gevangeniscultuur, waarbij hij de dreiging van straf vakkundig combineerde met de belofte van een nieuw, waardig leven, aldus rechtenactivisten en families. “Hij ging niet voor het geld, daar was hij te trots voor”, vertelt Anastasia over een familielid dat zich als gevangene bij Wagner aanmeldde. “Hij ging omdat hij zich schaamde voor zijn moeder, hij wilde zijn naam zuiveren.”

De gevangenisbezoeken van Prigozjin riepen meteen juridische vragen op. Rekrutering van huurlingen is illegaal in Rusland, en tot vorig jaar had Prigozjin ontkend dat Wagner zelfs maar bestond. Op papier zijn de gevangenen nooit ten strijde getrokken, maar slechts overgebracht naar Russische gevangenissen bij de Oekraïense grens, wat blijkt uit informatieverzoeken van hun familieleden.

Toen Anastasia, die vraagt om haar achternaam niet te gebruiken, probeerde de verblijfplaats van haar dienstplichtige familielid in zijn gevangenis te achterhalen, kreeg ze van de bewakers slechts te horen dat hij niet beschikbaar was.

Klimaat van angst

Igor Matjuchin was een veroordeelde dief die besloot in dienst te gaan. Matjuchin, een 26-jarige Siberische wees, vertelt dat hij zijn derde straf uitzat in de afgelegen regio Krasnojarsk toen Prigozjin in november per helikopter aankwam en hem uiteindelijk vrijheid aanbood in ruil voor inschrijving. Gedreven door de kans op een nieuw leven meldde Matjukhin zich onmiddellijk aan.

Enkele dagen later bevond hij zich in een trainingskamp in de buurt van de bezette Oekraïense stad Luhansk. Wat hij daar aantrof, zegt hij, was heel anders dan de patriottische groep strijdmakkers die hij had verwacht.

Matjuchin beschrijft een klimaat van angst dat door Wagner werd gecreëerd om de veroordeelden te laten vechten.

Hij zegt dat ze werden bedreigd met standrechtelijke executies, en ten minste één man in zijn eenheid werd afgevoerd nadat hij orders had genegeerd. Hij kwam nooit meer terug.

Toen zijn trainingskamp door een Oekraïense verrassingsaanval getroffen werd, greep Matjuchin de kans om in de ontstane chaos te ontsnappen. Sindsdien probeert hij terug te keren naar zijn gevangenis vanuit een schuilplaats in Rusland.

Een familielid van Matjuchin bevestigt dat hij dienst getreden was bij Wagner, maar andere aspecten van zijn oorlogsverhaal konden niet onafhankelijk worden bevestigd.

Om de dalende rekruteringscijfers op te krikken, heeft Wagner de laatste tijd de beloningen voor overlevenden nog meer in de verf gezet door video’s vrij te geven van teruggekeerde gevangenen die de vrijheid krijgen.

“Ik had jullie criminele talenten nodig om de vijand te doden in de oorlog”, aldus Prigozjin in een video. “Zij die willen terugkeren: wij wachten op jullie. Zij die willen trouwen, zich laten dopen, studeren - ga je gang met een zegen.”

In sommige video’s krijgen de gevangenen papieren die omschreven worden als gratie of nietigverklaring van veroordelingen. Geen van deze documenten is echter openbaar gemaakt, wat vragen oproept over de legitimiteit ervan. Volgens mensenrechtenactivisten zijn gratieverlening zeldzame, tijdrovende en ingewikkelde juridische procedures die in Rusland nog nooit op zo’n grote schaal als door Wagner wordt aangeprezen zijn uitgevaardigd.

Alleen Poetin kan volgens de Russische grondwet gratie verlenen en het Kremlin heeft sinds 2020 geen gratieverordeningen meer gepubliceerd. In 2021 heeft Poetin volgens het Kremlin slechts zes mensen gratie verleend.

De perschef van Poetin, Dmitri Peskov, zei vrijdag tegen verslaggevers dat de veroordeelden van Wagner gratie krijgen “in strikte overeenstemming met de Russische wet”. Hij weigerde verder commentaar en suggereerde dat de procedure een staatsgeheim was. “Er zijn open decreten en decreten met verschillende graden van geheimhouding”, stelde hij.

Volgens de Russische wet worden alle gratieverzoeken beoordeeld door gespecialiseerde regionale commissies voordat ze bij het Kremlin aankomen. Twee leden van dergelijke commissies zeggen echter dat zij geen verzoekschriften van veroordeelden in dienst hebben ontvangen. Een van die ambtenaren vertegenwoordigt de stad Sint-Petersburg, de woonplaats van Jastrebov. Rechtenactivisten zeggen dat de dubbelzinnige juridische status van de teruggekeerde gevangenen het Russische rechtssysteem ondermijnt en hun lot aan Wagner verbindt.

Na slechts drie weken thuis te hebben doorgebracht, zegt Yastrebov dat hij zich al klaarmaakt om terug te keren naar het front. Dat ondanks het buitengewoon hoge aantal slachtoffers dat de eenheid van zijn gevangenis heeft geleden volgens de informatie van Russia Behind Bars.

“Ik wil het moederland verdedigen”, zei hij vrijdag in een kort interview. “Ik vond alles leuk daar. Het burgerleven is saai.”

_{© The New York Times}