Zaak-Anne Frank: de kleindochter van de Joodse notaris voelt zich ‘belazerd’ door het coldcaseteam

Voor het eerst doet de kleindochter van de door het coldcaseteam aangewezen verrader van Anne Frank haar verhaal. Mirjam de Gorter (62) voelt zich ‘belazerd’.

Mirjam de Gorter en Ilias Frieling, geliefden en vioolliefhebbers uit Haarlem, schuiven op vrijdagavond 14 januari nét aan tafel voor een bord zuurkool met kip, als de telefoon gaat. Dat de inhoud van dit telefoontje de komende twee maanden hun leven zal beheersen, kunnen ze op dat moment niet vermoeden.

Aan de lijn hangt Vince Pankoke, oud-FBI-agent en een van de drijvende krachten achter een internationaal coldcaseteam dat al jarenlang onderzoek doet om het verraad van Anne Frank op te lossen. De Gorter, in het dagelijks leven professioneel vioolspeler en -docent, heeft twee keer met hem gesproken nadat ze door Thijs Bayens, documentairemaker en initiatiefnemer van het project, werd gevraagd om mee te doen.

Pankoke laat een bommetje vallen. “Jouw grootvader is de schuldige in het boek.”

De Gorter: “Zo zei hij het ongeveer – voor 85 procent zeker weet ik dat”, zegt ze met een glimlach, verwijzend naar het ‘waarschijnlijkheidspercentage’ dat het coldcase­team plakte op hun conclusie dat Arnold van den Bergh de verrader van Het Achterhuis moest zijn geweest.

De inmiddels zwaar bekritiseerde theorie van het team, die het uiteenzette in Het verraad van Anne Frank dat de maandag na het telefoongesprek zou verschijnen, is dat Arnold van den Bergh via de Joodse Raad beschikking had over adressen van onderduikers, die hij toen de situatie penibel werd, ruilde voor de vrijheid van zichzelf en zijn gezin.

“Iedereen zou het gedaan hebben”, zegt Pankoke die vrijdagavond aan de telefoon, vertelt De Gorter. Ze weet niet wat ze terug moet zeggen. “We waren helemaal in shock, Ilias en ik.”

Anoniem briefje

Als belangrijkste bewijs noemt Pankoke het anonieme briefje dat Otto Frank, de vader van Anne, na de oorlog in de bus zou hebben gekregen en waarop stond dat Van den Bergh de verrader was. Het team heeft een kopie hiervan bemachtigd en geconstateerd dat dit briefje met de typemachine van Otto Frank is overgeschreven.

Tot die tijd had Mirjam de Gorter niet het idee dat haar grootvader, die ze zelf nooit gekend heeft, als verdachte zou worden aangewezen, ook omdat zij daarvoor flink wat tegenargumenten had aangedragen in het contact met de onderzoekers, vertelt ze.

“Het coldcaseteam heeft mij steeds gesust dat er meerdere scenario’s waren. Ze lieten niets doorschemeren van: het kan weleens wat vervelender zijn dan je denkt, helemaal nul komma nul.”

Dat ze nu voor één keer haar verhaal doet, heeft te maken met een wetenschappelijk rapport van een aantal gerenommeerde historici, waarin nog meer gaten in het boek geschoten worden.

Want na de verschijning van Het verraad van Anne Frank beheerste dat boek haar en Ilias’ leven totaal. Door het nieuwe rapport, dat vandaag verschijnt, voelt het alsof er nu ‘een soort veiligheidsboei is’ waardoor ze ook haar kant van het verhaal wil vertellen omdat er nu een zinvolle discussie op basis van argumenten mogelijk is.

Door het coldcaseteam voelt ze zich ‘echt belazerd’. Ze stelde juist veel vertrouwen in Thijs Bayens en Vince Pankoke, met wie ze amicaal omging. Ook was ze gerustgesteld doordat het team tegenover haar schermde met een ‘keur aan gerenommeerde onderzoekers’.

Mediacampagne

Direct na Pankoke belt Thijs Bayens op. Er gaat na het weekend een internationale mediacampagne van start en er is een persbericht, of ze daar nog even naar wil kijken? Ze is nog steeds stomverbaasd. Ze heeft ook helemaal geen idee wat er in het boek staat. Pas zaterdag, als alle journalisten het boek allang hebben, krijgt ze de pdf, zegt ze.

Ze kruipt die middag achter haar laptop en Ilias achter de computer boven. Wat ze leest over haarzelf staat haar helemaal niet aan. Maar er is niets meer aan te doen, weet ze. Dit boek is al gedrukt. Het coldcaseteam raadt haar ook af, vertelt ze, om zelf in de publiciteit te treden. “Ik wilde ook geen emotie-tv.”

Om zeven uur ’s morgens op maandag stromen de nieuwsberichten binnen. Direct krijgt De Gorter telefoontjes van geschrokken familieleden. Sommige kent ze, andere nog helemaal niet. “Het voelde echt alsof er een oorlogsmachine over ons heen kwam, omdat de hele wereld de naam van mijn grootvader herhaalde.”

Tijd om het boek door te lezen hebben Mirjam en Ilias nog amper gehad op dit moment. Op het mediaoffensief zijn ze al helemáál niet voorbereid, vertellen ze. “De nekslag was de uitzending op de Amerikaanse zender CBS, waar de nadruk sterk lag op de Jóódse notaris die verraad had gepleegd – ik vond het ronduit antisemitisch”, aldus De Gorter.

Wat nog extra pijn doet, is dat Thijs Bayens haar aan het begin beloofde om ‘prudent’ om te gaan met de informatie over haar familie die ze het coldcaseteam zou verschaffen, zegt ze. Maar groot op de 60 Minutes-uitzending van CBS ziet ze de trouwfoto van haar grootvader terug, die ze aan het team heeft laten zien. Een complete verrassing voor haar, waar ze geen expliciete toestemming voor heeft gegeven.

Niet schelden

In de week na het verschijnen van het boek belt Thijs Bayens haar met de vraag hoe het gaat. “Ik ga dan ook niet schelden”, zegt De Gorter. “Zo ben ik niet. Maar ik zei wel dat ik die eerste of tweede nacht nadat het boek werd gelanceerd droomde dat ik in de ruimte zweefde, en te pletter sloeg.”

Hoe kon het allemaal zo ver komen? Aan de eettafel in de keuken, omringd door de boeken van haar grootvader Arnold van den Bergh, dikke pillen over etsen en impressionistische kunst – het was een artistieke man, weet ze uit de verhalen van haar moeder – gaat Mirjam de Gorter terug naar 2018, toen Thijs Bayens voor het eerst contact met haar opnam.

Er landt een mail in haar inbox, een zeer beschaafde mail, waarin Bayens vertelt over het coldcase-onderzoek met een linkje naar de website erbij. Maar, schrijft hij, het onderzoek “gaat eerlijk gezegd over veel meer dan de familie Frank”, onder andere ook over verzetsnetwerken en onderduikadressen voor Joodse families.

Bayens schrijft in de mail die de Nederlandse krant Trouw inzag, dat hij De Gorter graag spreekt “in het licht van deze zoektocht en analyse van verzet- en onderduiknetwerken”. Hij vermeldt expliciet dat hij op dat moment onderzoek doet naar Joodse onderduikers in de streek het Gooi en De Gorter weet uit de verhalen dat haar familie ondergedoken zat in de gemeente Laren. Dus stemt ze, na aarzeling, in.

Nietsvermoedend, eigenlijk. Over haar grootvader als potentiële verdachte rept Bayens niet in dat eerste gesprek, vertelt De Gorter, maar in het hoofdstuk ‘De kleindochter’ in het boek leest ze later terug dat Bayens zenuwachtig bij haar aanbelde die eerste keer, omdat hij net allerlei informatie over het anonieme briefje had gelezen.

Bewust brengt hij het niet ter sprake dus, concludeert ze. Ze is in dat gesprek dáárom erg openhartig over haar familie. Dat maakt dat ze zich, op z’n minst, ‘behoorlijk bedrogen’ voelt. Eigenlijk, zegt ze, zijn het gewoon ‘valse voorwendselen’ waaronder ze is aangezet tot een gesprek.

Dat Arnold van den Bergh een verdachte is in het coldcase-onderzoek, hoort Mirjam de Gorter in 2019 in een in scène gezette ‘confrontatie’ in de opnamestudio van het team. In eerste instantie wil het team een film maken, later wordt dat pas een boek. De Gorter moet de kennismaking met Vince Pankoke wel tien keer overdoen op camera.

“Ik vond het een mooie grap. ‘Hi, nice to meet you’, klonk het achter elkaar. Met zo’n stom rookapparaat op de achtergrond. Wat geestig allemaal, dacht ik. Ik overzag totaal de impact niet van wat er ging gebeuren”, zegt ze. Want ineens krijgt ze het anonieme briefje aan Otto Frank onder haar neus geschoven, met de naam van haar grootvader als verrader erop.

In shock

“Het was doodstil in die opnamestudio”, vertelt ze. “Ik hoorde iedereen ademen. Ik weet niet eens meer hoe ik gereageerd heb, ik was in shock. Ik kon niet zeggen: nee, dat is mijn grootvader niet, hoor. Ik kon ook niet gaan gillen. Ik vroeg dus gewoon: hoe komen jullie eraan, wat betekent dit? Ze wilden geen informatie geven en er verder niets over zeggen.”

Ze werd wel gerustgesteld, vertelt ze. “‘We hebben nog veel lijnen’, zeiden ze.”

Eenmaal thuis duiken Mirjam en Ilias de geschiedenis in. Ze zoeken naar wat er aan literatuur over Arnold van den Bergh te vinden is. Ze stuiten op een politieonderzoek uit de jaren 60 naar het briefje, waarin geconcludeerd werd dat Arnold van den Bergh het niet gedaan zou kunnen hebben omdat het een integere man was.

Ook weet De Gorter van haar moeder dat haar grootvader onderdook in Laren na de oorlog, nadat hij een tip kreeg dat hij gearresteerd zou worden. Dat, dachten zij en Ilias, maakte het toch ook uiterst onwaarschijnlijk dat hij onderduik­adressen had geruild voor zijn eigen veiligheid en dat van zijn gezin?

Dat en nog andere feiten werpen ze Vince Pankoke voor de voeten in een vervolggesprek dat ze zelf hebben aangevraagd, omdat ze toch een beetje ongerust zijn geworden. “Hij wuifde het gewoon weg”, zegt De Gorter. “Wij hadden geen bewijs. Hij overigens ook niet, maar hij ging wel uit van zijn eigen waarheid. Hij suste mij wéér: er zijn nog steeds veel scenario’s.”

Tot ze die bewuste vrijdagavond voor een voldongen feit wordt gesteld. Die zaterdag voor publicatie ontdekt ze dat er fouten in het boek stonden. Zo staat er dat ze niet toeschietelijk was om mee te werken ‘omdat haar grootvader lid was van de zo verguisde Joodse Raad’. “Zo heb ik het niet gezien en ook niet gedacht”, zegt ze.

Er zijn wel meer dingen verdraaid ‘als een foto die scheef hangt’, zegt ze, maar het vreemdst vindt ze een passage over haar grootmoeder, de vrouw van Arnold van den Bergh, die gezegd zou hebben dat ze tot lang na de dood van de notaris ‘persoonlijke anonieme scheldtelefoontjes over de Joodse Raad had ontvangen’.

“Nou, daar weet ik niets van, dat komt niet van mij”, zegt De Gorter. Ze vindt het achteraf ‘onzorgvuldig en onethisch’ dat ze de tekst niet heeft mogen lezen van tevoren, terwijl ze hier wel om heeft gevraagd, net als naar de tv-opnames.

Een echte schaakspeler

Het gaat Mirjam en Ilias nadrukkelijk niet alleen om wat hun is overkomen na de publicatie van het boek. “Het gaat veel verder”, zegt De Gorter. “Mijn grootvader wordt in het boek afgeschilderd als een rijke, listige man, een echte schaakspeler. Dat is gewoon de bevestiging van het aloude stigma op de Jood, dat is zo verschrikkelijk schadelijk.”

Haar vriend Ilias Frieling voegt toe, vooruitlopend op het rapport dat vandaag verschijnt: “Er is met het gebruik van de naam van Anne Frank een boek de wereld in gebracht dat een valse voorstelling van zaken geeft en ernstige schade aanricht. Er is hier veel meer aan de hand dan alleen een leugen ten aanzien van een persoon die niet meer leeft.”

De Gorter: “Daarom willen wij dat het boek zo snel mogelijk wereldwijd uit de handel genomen wordt. Waar draagt dit onheuse historische onderzoek nou aan bij? Ik hoop dat het rapport een signaal is naar Harper Collins (internationale uitgever, red.). Zodat dit niet ongestraft, kritiekloos voorbijgaat.”