Wil de eerste homo nu opstaan?

De Afar-regio in Ethiopië, een maanlandschap met kraters en zoutmeren. De temperaturen lopen er op tot ongekende hoogtes, het stof doet pijn aan de ogen. Daar, op een van de vele rotshellingen in Ledi-Geraru, deed een Amerikaans onderzoeksteam twee jaar geleden een unieke ontdekking: een onderkaak met vijf tanden.

Volgens de wetenschappers behoort het stukje bot toe aan een individu dat daar zowat 2,8 miljoen jaar geleden leefde. Het dorre landschap was toen nog een open grasvlakte. Van de mens was volgens de geschiedenisboeken nog lang geen sprake. Tot nu.

"Toen ik het vond, besefte ik meteen hoe belangrijk het was", vertelt Chalachew Seyoum aan de BBC. De Ethiopische student maakte deel uit van het team van Arizona State University, en trok die ochtend in januari 2013 de helling op om fossielen te zoeken. Het was Seyoum die de onderkaak met vijf kiezen vond.

"Ik hoorde mensen schreeuwen. 'Brian! Brian!' Ik ging de hoek om en zag Chalachew staan. Hij herkende het en zei: 'We hebben een mens.' Het bot was geërodeerd, het was in twee stukken en er ontbraken een aantal tanden, maar het was duidelijk van de homo", herinnert teamleider Brian Villmoare zich de ontdekking in The Guardian. De bevindingen van zijn team staan inmiddels gepubliceerd in het gerenommeerde blad Science.

Enerzijds vertoont het stukje onderkaak opmerkelijke gelijkenissen met de zogenaamde australopithecus afarensis, de voorloper van de moderne mens. Anderzijds is er duidelijk sprake van 'moderne elementen'. Het gaat om de linkerzijde van een onderkaak, met vijf tanden. De kiezen zijn kleiner dan die van andere mensachtigen die in het gebied voorkwamen, en onderscheiden de mens van zijn meer primitieve voorouders. Bovendien gaat het om een duidelijk smaller kaakbeen, iets wat eveneens aan de prehistorische homo wordt toegeschreven, niet aan de australopithecus.

Mossel noch vis dus, wat wetenschappers doet vermoeden dat het gaat om de ontbrekende schakel gaat tussen de australopithecus en de homo habilis. De onderkaak is 2,8 miljoen jaar oud. Dat is 400.000 jaar ouder dan de oudste resten die ooit zijn teruggevonden van de homo habilis: een bovenkaak van 2,35 miljoen jaar oud die in het Ethiopische Hadar werd opgegraven.

Vraag is of de vondst het ontstaan van de mens enkele honderdduizenden jaren eerder op de tijdbalk zet. Volgens Villmoare wél. "Door deze onderkaak weten we nu waar het traject begint", verzekert de Amerikaanse onderzoeker. "Dit is de eerste homo. In alle waarschijnlijkheid markeert dit een belangrijke overgang."

Blozende baby

Dat de mens van de aap afstamt, is inmiddels - behalve voor enkele religieuze fanatici - common knowledge. Maar hoe, waar en wanneer precies de aap een mens is geworden, blijft voer voor wetenschappelijke discussie. Het is niet zo dat een primaat plotsklaps een blozende baby baarde. "Evolutionaire verandering gaat nu eenmaal te traag voor de mens om op te merken", zegt natuurkundige Lawrence Maxwell Krauss daarover. "Niemand gaat jong slapen om de volgende dag oud wakker te worden."

In dit geval zit er een gat van enkele honderdduizenden jaren. Een stuk schedel, bot of een paar tanden moeten in zo'n geval opheldering brengen. "En dat is niet evident", legt professor archeologie Philippe Crombé (Universiteit Gent) uit. "Het is altijd moeilijk om op basis van een paar tanden grote conclusies te trekken. Maar daar moet je het vaak mee doen. Er zijn nu eenmaal niet zoveel resten overgebleven die miljoenen jaren oud zijn. Je kunt dit niet vergelijken met archeologische opgravingen in een of andere Europese stad, waarbij onderzoekers met gemak volledige skeletten bovenhalen. Bij de resten van de australopithecus of homo habilis zijn de meeste kleine stukken vergaan. Tanden blijven iets langer bewaard, door de emaillaag die eromheen zit, maar andere botten zijn veel zeldzamer."

Dat maakt de vondst van Lucy, inmiddels de meest bekende australopithecus afarensis, zo uitzonderlijk. Het was op zo'n 65 kilometer van waar Seyoun twee jaar geleden het stukje kaakbeen uit de rotsen wrikte, dat de legendarische mensachtige in 1974 werd gevonden.

Hoe dat gebeurde? De Amerikaanse paleoantropoloog Donald Johanson merkte tijdens een grote archeologische expeditie in de Afar-regio het bot van een arm op in een kleine geul. Niet ver daarvan lag een stuk schedel, een dijbeen en voeten. Hoe meer Johanson met zijn collega Tom Gray het stukje grond inspecteerde, hoe meer botten en beenderen tevoorschijn kwamen. De drie weken daarna zou het team op die plek honderden beenderen en botjes collecteren.

Het resultaat werd Lucy, naar de Beatles-hit die toen op geregelde tijdstippen door de archeologensite klonk. Een volwassen vrouw van 110 centimeter lang en 27 kilo zwaar. Ze leefde 3,2 miljoen jaar geleden en liep rechtop, waarmee ze de oudste bekende mensachtige is die rechtop kon lopen.

Veel meer nog dan de 'voorouder van alle mensen' is Lucy een van de best bewaarde skeletten. "Als het over de australopithecus afarensis gaat, dan verwijst bijna iedereen naar Lucy. Maar in werkelijkheid zijn er verschillende soorten", legt Crombé uit. "We hebben weet van vijf tot zes soorten. Ze leefden weliswaar niet allemaal op hetzelfde moment en in dezelfde regio van Afrika, maar er zijn dus verschillende potentiële kandidaten die de voorouder kunnen zijn van de homo habilis. Het is een heel complex verhaal. Dat Amerikaanse onderzoeksteam denkt nu de sleutel te hebben gevonden met die onderkaak. Dat is wel erg straffe taal."

De vraag is hoe je van Lucy evolueert naar de homo habilis, de handige harry die voor het eerst stenen voorwerpen gebruikte en 2,2 tot 1,5 miljoen jaar geleden in Oost-Afrika leefde. "Vooral in de hersenen zien we een duidelijk verschil", zegt Crombé. "De herseninhoud van de homo habilis is een pak groter, soms bijna dubbel zo groot." Maar evengoed heb je wetenschappers die vinden dat die homo habilis veel meer mensachtige is dan mens. Tijdvakken en de benamingen van mensensoorten zijn mensenwerk. Elke keuze of opdeling kent bijna evenveel voor-als tegenstanders.

Crombé: "Het gebruik van stenen werktuigen wordt traditioneel toegeschreven aan de mens. Omdat we geen tuigen hebben teruggevonden die ouder zijn dan 2,4 miljoen jaar. Maar er zijn wel indirecte aanwijzigingen dat daarvoor al werktuigen werden gebruikt. Dierlijke botresten bijvoorbeeld, waar duidelijke snijsporen van stenen objecten op te vinden zijn. Het is vooral belangrijk om alle opties open te houden."

Hetzelfde geldt voor dat stukje onderkaak met vijf tanden. Het kan de eerste homo habilis zijn - of toch de eerste waarvan resten zijn gevonden - maar de kans bestaat ook dat het om een geheel nieuwe soort gaat. De eerste aanwijzingen, zo benadrukt het Amerikaanse onderzoeksteam, wijzen op een nieuwe voorouder van de 'handige mens'.

Digitaal onderzoek

Een computerreconstructie die in vakblad Nature is gepubliceerd, geeft die hypothese een eerste duwtje in de rug. Het gaat om een schedelreconstructie op basis van een bovenkaak die in het Ethiopische Hadar werd gedolven, het tot nu toe oudst gevonden menselijke fossiel. Die computersimulatie suggereert dat het wel degelijk om een afstammeling kan gaan van de recent gevonden onderkaak en vijf tanden.

"Door digitaal te onderzoeken hoe de homo habilis er precies uitzag, kunnen we ook de aard van zijn voorouders achterhalen", zegt Fred Spoor van University College London in Nature. "Maar we hadden daar geen fossielen van. Het lijkt bijna alsof de Ledi-Geraru-onderkaak op onze vraag is opgedoken, en meteen een duidelijke evolutionaire link suggereert tussen de australopithecus afarensis en homo habilis."

Eén onderkaak maakt natuurlijk geen nieuwe soort. Vooraleer wetenschappers met zekerheid een nieuwe homo op het grote publiek afvuren, hebben ze meer fossiele vondsten nodig. Het team onder leiding van Villmoare ging twee maanden geleden alvast terug naar de site. Wat hij daar precies wel of niet heeft gevonden, wil hij nog niet kwijt.

"Het ontstaan van de mens moet je zien als een puzzel met duizenden kleine stukjes", besluit de Gentse prof Crombé. "Vandaag beschikken we nog niet over 10 procent van alle stukjes. We weten zelfs niet hoe de grote tekening er uiteindelijk moet uitzien. Elke nieuwe vondst is waardevol, maar of het ook de geschiedenisboeken zal veranderen, dat moet de toekomst uitwijzen."