"Wie pijn lijdt, zegt om het even wat"

"Iedereen zegt dat hij tegen foltering is. Maar iedereen zou het doen als hij of zij weet dat dit het leven zou redden van een ontvoerd kind dat nog twee uur zuurstof heeft voor het sterft. En dat zou het juiste zijn om te doen."

Nee, dit is geen citaat van een CIA-ondervrager die zich verdedigt tegen de beschuldigingen van foltering tijdens de War on Terror. Het zijn de woorden van Alan Dershowitz, een grondwetsspecialist van de Harvard Law School, toen hij twee maanden na de aanslagen van 11 september 2001 bepleitte dat Amerikaanse rechters 'folterbevelen' zouden goedkeuren als ze ervan overtuigd zijn dat die een aanslag kunnen voorkomen. Dershowitz gebruikte met zijn ontvoeringsparallel het sterkste argument dat voorstanders van foltering vandaag aanvoeren: het 'tijdbomscenario': geweld wordt legitiem als het extreem geweld kan voorkomen.

Het is een redenering die elke politieke, politionele of militaire verantwoordelijke die snel moet beslissen, voor een moeilijk dilemma plaatst. Toch is de keuze om het niet te doen logischer als je de zaken rustig op een rijtje zet - wat sommige Amerikaanse leidinggevenden na 9/11 helaas weleens durfden te vergeten. Het tijdbomargument gaat niet op, omdat je veronderstelt dat de juiste verdachte voor je zit, dat hij de juiste inlichtingen heeft, dat er geen andere manier is om bewijslast te verzamelen en vooral omdat het vertrekt vanuit de redenering dat folteren wel degelijk helpt om correcte inlichtingen te vergaren. Niet dus.

De Senaatscommissie Inlichtingen heeft dat de voorbije week met haar rapport nog maar eens aangetoond. Er werd brandhout gemaakt van de beweringen dat de 'enhanced interrogation techniques' - een bureaucratisch eufemisme voor foltering - terreurdaden verijdelde of naar andere verdachten leidde. Na de raid die in 2011 Al Qaida-leider Osama bin Laden doodde in Abbottabad, Pakistan, verklaarden CIA-verantwoordelijken in het Congres dat hun omstreden ondervragingsprogramma leidde naar Bin Ladens koerier Abu Ahmed al-Kuwaiti en uiteindelijk naar hemzelf.

Dat blijkt niet te kloppen. De spil in het onderzoek was gevangene Hassan Ghul, die aanvankelijk meewerkte met de ondervragers. Volgens het rapport 'zong hij als een vogeltje'. Pas na deze medewerking werd hij alsnog gefolterd met onder meer slaaponthouding, omdat men dacht dat hij nog inlichtingen had over nakende aanslagen. Ghul hallucineerde en kreeg hartritmestoornissen, maar gaf geen bruikbare gegevens meer.

Of wat te denken van Abu Zubaydah, die van 4 tot 23 augustus 2002 bijna 24 uur per dag werd gefolterd. Zubaydah zou uiteindelijk 266 uur (11 dagen en 2 uur) doorbrengen in een kist van 53 centimeter breed, 76 centimeter diep en 76 centimeter hoog. Hij werd ook gewaterboard: vastgebonden op een bord, met een lap over zijn gezicht, werd verdrinking gesimuleerd. Binnen de 17 dagen gebeurde deze foltering 83 keer. Eén keer moest hij 2,5 uur braken, een andere keer viel hij bewusteloos en verscheen er schuim op zijn mond. Sommige CIA-medewerkers protesteerden, huilden of gaven over bij het afschuwelijke tafereel, maar volgden toch de bevelen op om voort te doen. Zubaydah zou geen enkele bruikbare inlichting geven. Sinds 2003 zit hij in de vergeetput van Guantanamo, zonder proces.

Voormalig Amerikaans president George W. Bush voerde ook aan dat 9/11-complotteur Khalid Sjeik Mohammed werd gearresteerd dankzij het ondervragingsprogramma. Nu blijkt dat 'KSM' gewoon werd verraden. 'Asset X', een informant, speelde zijn locatie door in de hoop de beloning te krijgen van 25 miljoen dollar. Geld maakte de tongen los, niet de mishandeling.

De ondervragers hadden het kunnen weten, als ze wat wereldgeschiedenis hadden gestudeerd. Bernard Gui, de inquisiteur van Toulouse, maakte zich in 1323 in zijn Practica inquisitionis heretice pravitatis al sterk dat "gevangenschap, gekoppeld aan honger, ketens en folteringen, zelfs de tongen van de meest halsstarrige ketters zou losmaken."

Niets bleek minder waar. Uit Franse geschiedschrijving over de kerktribunalen blijkt dat verdachten erop los logen om geen pijn te moeten lijden. "Onder dwang zeiden ze dat wat vals is waar is, wilden ze sterven eerder dan meer martelingen te moeten ondergaan. Als resultaat van gedwongen bekentenissen stierven niet zij alleen maar ook de onschuldigen die ze noemden", beschreef historicus Jean-Marie Vidal in 1903 de omstandigheden van slachtoffers in Un Inquisiteur jugé par ses 'victimes': Jean Galand et les Carcassonnais.

Door de knieën

Zelfs het trainingshandboek van het Amerikaanse leger knoopt soldaten deze les sinds jaar en dag in de oren. "Geweld gebruiken is een slechte techniek, want het levert onbetrouwbare resultaten op, en kan de bron aanzetten om te vertellen wat de ondervrager wil horen." Toen het Abu Ghraib-schandaal bekend werd, waarbij Irakese gevangenen in 2004 werden gefolterd, vernederd en gefotografeerd door hun militaire bewakers, kreeg het Pentagon terecht veel kritiek, maar handelde het nadien consequenter dan de CIA nu. Meer dan tien militairen verschenen voor de krijgsraad en werden veroordeeld tot celstraffen. De reden waarom het Amerikaanse leger tot vandaag strenger is dan de inlichtingendienst heeft alles te maken met de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog.

De Duitse nazi's pleegden zoveel misdaden tegen de mensheid dat westerse strijdkrachten er bij hun troepen op aandrongen krijgsgevangenen te behandelen met een juridische en morele standaard die hoger lag dan die van de vijand. De succesvolste Britse ondervrager, luitenant-kolonel Robert Stephens, liet in 'Camp 020' spionnen door de knieën gaan zonder fysiek geweld. Volgens zijn biograaf Alan Judd schuilde het succes van 'Old Tin Eye', zoals zijn bijnaam luidde omwille van zijn monocle, in een aantal eenvoudige recepten: grondige dossierkennis, vloeiend taalgebruik en een mix van strenge en vriendelijke ondervragingen. Ook de Amerikanen gaven gelijkaardige adviezen hun soldaten. Zij werden herinnerd aan de Geneefse Conventie, die voorschreef dat krijgsgevangenen menswaardig moeten worden behandeld. Het advies voor ondervragingen was dat "een sigaretje of een kopje koffie meestal accuratere en belangrijkere inlichtingen opleverden".

Maar de CIA gooide deze principes overboord in de jaren vijftig, toen de Koude Oorlog begon. Waar de 'binnenlandse vijand' nog moest worden ondervraagd met aandacht voor zijn burgerrechten, golden geen regels meer voor buitenlandse verdachten. Er werd overigens zonder scrupules samengewerkt met gewezen nazi-officieren die vanuit West-Duitsland, in samenwerking met de CIA, een inlichtingennetwerk begonnen in het Warschaupact.

Het beruchte KUBARK-ondervragingshandboek van de CIA uit 1963 (dat pas openbaar werd in 1997) legitimeerde ondervragingstechnieken waarbij het gebruik van dwang en pijn werd gelegitimeerd, aanstippend dat "pijn die een individu zichzelf moet aandoen - door langdurig recht te moeten staan bijvoorbeeld - soms sneller werkt dan rechtstreeks toegebrachte pijn". Deze foltertechniek werd in de voorbije tien jaar ook toegepast op gevangenen in de oorlog tegen terreur.

Te hopen is dat de huidige generatie CIA-agenten de 372 pagina's tellende studie Educing Information / Interrogation: Science and Art leest, die hun eigen wetenschappelijk adviesorgaan, de Intelligence Science Board, in 2006 publiceerde. Daarin staat zwart op wit: "De wetenschap heeft nooit vastgesteld dat dwangmatige ondervragingsmethodes een efficiënt middel zijn om betrouwbare inlichtingen te verkrijgen."

Foltering is dus niet alleen juridisch en moreel verwerpelijk, het werkt volgens wetenschappers gewoon niet.

Schouders uit de kom

De regering van George W. Bush en vicepresident Dick Cheney had toen al vijf jaar folteringen goedgekeurd. Ze hadden zich de moeite kunnen besparen, als ze het advies hadden gevraagd van gewezen presidentskandidaat en senator John McCain. Hun partijgenoot bracht vijf en een half jaar door in Noord-Vietnamese gevangenissen, waar hij herhaaldelijk werd gefolterd en in isolatie gehouden tot het punt dat hij bijna zelfmoord pleegde.

Vandaag, 47 jaar later, heeft McCain nog altijd beperkte armbewegingen, omdat hij soms zo hard gekneveld werd dat zijn schouders uit de kom kwamen. "Ik weet uit ervaring dat mishandeling van gevangenen meer slechte dan goede inlichtingen oplevert", sprak McCain deze week zijn collega's toe.

"Ik weet dat slachtoffers van foltering doelbewust misleidende inlichtingen zullen geven als ze denken dat hun bewakers het zullen geloven. Ik geloof dat ze wat dan ook zullen zeggen om hun lijden te stoppen. Maar vooral weet ik dat folteren datgene compromitteert wat ons van onze vijanden onderscheidt: ons geloof dat alle mensen, zelfs gevangengenomen vijanden, over mensenrechten beschikken die worden beschermd door internationale verdragen die de VS niet alleen vervoegde maar in veel gevallen ook mee opstelde."