‘Wie denkt nu dat drinkwater gevaarlijk kan zijn?’

Zwijndrecht is niet alleen. In de VS en Zweden zijn juridische slagen geleverd en in Italië is nu het grootste strafproces ooit gestart tegen een PFAS-producent. Volgens de klacht vergiftigde die jarenlang 350.000 mensen via het drinkwater. ‘Maar de eerste openbaar aanklager wilde de zaak klasseren.’

Dit is deel 1 in de driedelige onderzoeksreeks ‘De PFOS-Files’.

“Ik kook mijn pasta al jaren in flessenwater”, zegt Laura Facciolo (42), manager in een farmabedrijf en mama van drie kinderen. Het gezin woont in het dromerig mooie dorp Montagnana in Noordoost-Italië. “Maar dan ontdek je dat je je ongeboren kinderen met ernstige gezondheidsrisico’s hebt opgezadeld door gewoon water uit de kraan te drinken tijdens je zwangerschap. Hoe is dat kunnen gebeuren? Hoe kunnen wij erop vertrouwen dat het niet opnieuw gebeurt?”

De PFOS-ellende in Zwijndrecht maakt duidelijk dat riskante vervuiling niet alleen iets is uit een verleden vol zware metalen, asbest en DDT. Ook ‘nieuwere’ chemicaliën blijken soms een probleem. En niet alleen arme landen zonder milieuwetten waar toxisch afval gedumpt wordt zitten ermee. Ook welvarende regio’s zoals Antwerpen of Veneto, de Italiaanse streek die Montagnana en Venetië herbergt, worden getroffen.

PFOS is een van die zorgwekkende chemicaliën. De water- en vetafstotende stof die nauwelijks afbreekt behoort tot de 6.000-koppige familie van de ‘PFAS’, wat staat voor ‘poly- of perfluoralkylverbindingen’. Net zoals nu in Vlaanderen kennen ook inwoners van drie provincies in Veneto – Padua, Vicenza en Verona – er bijna evenveel van als toxicologen.

Zij weten onder andere dat deze stoffen in een resem van producten zitten, van blusschuim tot regenjassen, post-its en cosmetica, en dat je best geen groenten en eieren uit eigen tuin eet. Ze weten ook dat die stoffen kanker, hormonale verstoringen en immuunproblemen kunnen veroorzaken.

Chemieproducent Miteni heeft vanuit het stadje Trissino sinds midden jaren 60 tot 2018 verschillende PFAS in de natuur geloosd. Daardoor is tot 1,2 miljoen nanogram PFAS per liter in de aanpalende rivier terechtgekomen. In een zone van 700 kilometer in Verona, Vicenza en Padua is zo de tweede grootste grondwaterlaag van Europa zwaar vervuild geraakt en hebben zo’n 350.000 mensen jarenlang drinkwater gedronken vervuild met voornamelijk PFOA en PFOS, twee van de meest zorgwekkende PFAS.

“Nooit hadden wij gedacht dat drinkwater gevaarlijk kon zijn. Dat is eerder iets uit films”, zegt Michela Zamboni (49) uit Legnano, moeder van twee twintigers, graficus en met Facciolo een van de voortrekkers van de organisatie Mamme No Pfas (Moeders tegen PFAS).

Door de inspanningen van deze burgers is nu het grootste PFAS-strafproces ooit gestart. Op de beklaagdenbank in Vicenza zitten vijftien verdachten: voormalige en huidige bazen bij Miteni en bij de belangrijkste aandeelhouders Mitshubishi Corporation en International Chemical Investors Group. Ze staan terecht voor ‘vergiftiging’, ‘moedwillige vervuiling’ en ‘een opzettelijke ramp’ en riskeren jarenlange celstraffen.

De burgerlijke partijen zijn met meer dan tweehonderd. Onder hen de regio Veneto, de drie getroffen provincies, gemeenten, het ministerie van Milieu, maar vooral veel burgers, vaak verenigd in groepen zoals Mamme No PFAS.

Ook Cristina Cola (57), moeder van twee twintigers en advocaat uit Lonigo, sloot zich aan. “Zelf kreeg ik borstkanker. Mogelijk door de hoge PFOA-waarden in mijn bloed. In ons gezin heeft iedereen ruim 70 nanogram PFAS per milliliter in het bloed”, zegt ze. Het normale gehalte is gemiddeld 3,5 nanogram.

“Het verband met mijn kanker is moeilijk hard te maken”, zegt Cola. “Wel valt het artsen in de ‘rode zones’ (de zwaarst getroffen gebieden, BDB) op hoeveel inwoners hier diabetes en nier- en teelbalkanker oplopen. Dat is specifiek in verband gebracht met PFOA. Er is ook een oversterfte van duizend mensen in de rode zones aangetoond.”

Overheid medeverantwoordelijk

Wel is het al heel lang wachten op een grote epidemiologische studie door de regio Veneto die de vele gezondheidseffecten in het volledige getroffen gebied aantoont. In een strafzaak is zo’n werkstuk erg nuttig voor wie schade wil bewijzen. Dat de regio dat nog altijd niet heeft gerealiseerd, vinden sommigen ‘op zijn minst merkwaardig’.

“Veneto is al jaren bezig met zo’n onderzoek, maar wij hebben nog altijd de resultaten niet”, zegt Edoardo Bortolotto, advocaat voor Miteni-werknemers en burgerlijke partij Medicina Democratica. “Die vertraging is niet te rechtvaardigen. De gezondheid van zoveel mensen staat op het spel. We horen dat er nu eerste resultaten zijn, dus wij verwachten dat we minstens dat al op het proces krijgen. Veneto is burgerlijke partij. Als het werkelijk wil claimen dat het schade opliep, dan maakt het die cruciale medische en juridische bevindingen publiek. We willen niet geloven dat de vertraging een poging is van onze politieke leiders om de waarheid te verhullen.”

Maar dat is exact wat veel slachtoffers denken. Ze zien te veel elementen die erop wijzen dat Veneto ‘medeverantwoordelijk is’. Zo was het de regio die de Miteni-fabriek al sinds milieuwetgeving uit 1976 had moeten controleren op dit soort vervuiling. “Door zich burgerlijke partij te stellen, probeert de regio zich voor te doen als slachtoffer, maar het was deze overheid die mee verantwoordelijk was”, zegt Facciolo. “Alleen al de tijdlijn van dit schandaal toont illustreert dat.”

Hoewel Miteni in Trissino al sinds 1964 aan de slag was met PFAS, kwam de grootschalige vervuiling pas in 2013 aan het licht. Europees onderzoek toonde toen dat de Po twintig keer zwaarder vervuild was dan de Theems. Opvolgstudies legden grootschalige PFAS-vervuiling bloot.

De volledige grondwaterlaag bleek getroffen, met soms waarden tot meer dan 20.000 nanogram PFAS per liter. “Dit water is decennialang niet meer bruikbaar”, verklaarde de in 2018 aangestelde crisismanager Nicola Dell’Aqua. Eerste bloedtests van inwoners wezen op zwaar verhoogde PFAS-gehaltes. Ondertussen is duidelijk dat 90 procent van de mensen die zoals Zamboni, Cola en Facciolo in een ‘rode zone’ wonen abnormale waarden vertonen.

Wat de vrouwen woedend maakt, is dat de overheid tussen 2013 en de zomer van 2017 sussende taal sprak. “Zij wisten al in 2013 dat de situatie ernstig was”, zegt Facciolo. “Maar toen wij scholen vroegen de kinderen voortaan flessenwater te geven, werden wij uitgelachen. Van de overheid hoorden we dat er geen risico was, dat alles onder controle was. Pas op het einde van de zomer van 2017 kregen wij de eerste resultaten van bloedanalyses en is de noodtoestand uitgeroepen.”

Eveneens bezwarend voor de lokale politici is volgens de burgerlijke partijen dat Veneto in 2014, een jaar nadat het probleem opdook, Miteni nog een vergunning gaf voor de productie van een nieuw type PFAS (GenX en C6O4). Bij de getroffen bevolking leeft dan ook de indruk dat economische belangen altijd al primeerden op gezondheid.

En dat maakt dat velen ook nu nog het drinkwater niet vertrouwen, ook al zijn er filters op de watertoevoer geplaatst. “Wij hoeven het niet meer. Het PFAS-gehalte in het drinkwater is nog altijd niet nul terwijl dat zou moeten”, zegt Facciolo. Ook het lokale voedsel laten velen links liggen sinds is gebleken dat groenten, eieren en fruit uit de streek te veel PFAS bevatten.

“We weten niet of de watertoevoer van landbouwers gefilterd is. Wanneer ik groenten, fruit en eieren in de supermarkt koop, controleer ik dat het zeker niet van bij ons komt”, zegt Facciolo. En zelfs de favoriet spaghetti alle vongole is in de ban geslagen, want de deels vervuilde Po-delta mondt uit in de Adriatische Zee en de Universiteit van Milaan vond te hoge PFAS-niveaus in de schelpdieren.

Daar blijft het niet bij. Aan de universiteit van Padova heeft endocrinoloog Carlo Foresta vastgesteld dat PFAS het testosterongehalte flink aantast en ook zwangerschapsproblemen kan opleveren. “Dat herken ik”, zegt Facciolo. “Toen ik zwanger was van mijn zoontje groeide hij te traag en hij heeft nog altijd groeiproblemen. Kinderen lopen de grootste risico’s. Ik maak me zorgen over hen.”

Dat er na acht jaar touwtrekken toch een mega-strafzaak komt, is uiteraard een enorme opsteker. “Het is complex, duurde lang en kan nog lang duren, maar dat er een proces komt, voelt al als een overwinning”, zegt Cola. “We willen wie onze kinderen vergiftigde in de cel en we willen middelen voor sanering.”

Want daar wacht het verontreinigde gebied nog op. Omdat Miteni onder druk van de affaire in 2018 het faillissement aanvroeg, heeft de overheid nog geen sanering van de waterhoudende grondlaag gerealiseerd. Italiaanse media wijzen gebrek aan fondsen en politieke besluiteloosheid aan als oorzaken.

Ook de aanloop naar het proces was een moeizame strijd. “De eerste openbaar aanklager vroeg in 2013 om de zaak verticaal te klasseren”, zo vertelt Bortolotto.

“In die tijd wist bijna niemand iets af van PFAS”, zegt hij. “Het waren zeven zware jaren van studeren, klachten indienen, conferenties en meetings houden met milieuorganisaties en wetenschappers en interviews geven terwijl de tegenpartij ermee dreigde ons te vervolgen wegens paniekzaaierij en valse geruchten verspreiden. Het keerpunt was een betoging van duizend mensen in het zwaar getroffen Lonigo.”

De cliënten van Bortolotto hebben drie doelen: de namen van de verantwoordelijken kennen, voorkomen dat dit ooit nog gebeurt en het recht op compensatie voor schade aan mens en milieu verzilveren.

Makkelijk wordt het niet, maar ook Bortolotto ziet het feit dát het assisenproces is gestart als een grote stap. “Dat zij die zich onaantastbaar waanden hun gedrag nu voor de rechter moeten uitleggen, is al een sterk resultaat want velen probeerden ons een proces uit ons hoofd te praten”, zegt hij.

Oorzakelijk verband

Juridisch moeilijk is dat een deel van de schade ‘verjaard’ is. “Het asbestproces tegen Eternit (waarin het Italiaanse gerecht twee verantwoordelijken in 2012 tot 18 jaar cel veroordeelde, BDB) kampt met hetzelfde probleem. Toch zien we daar dat zelfs een uitspraak die de vervuiling erkent grond is om nadien schadeclaims in te dienen”, zegt Bortolotto.

Wel blijft het lastig om een oorzakelijk verband tussen de vervuiling en de gezondheidsproblemen aan te tonen. Gelukkig voorziet het strafrecht dat een rechter zich daarbij kan baseren op een ‘hoge, logische of rationele waarschijnlijkheid’ waarbij andere oorzaken geëlimineerd worden.

“Als we de rechter medische literatuur en forensische expertise kunnen geven die toont dat mensen anders niet ziek geworden waren, dan is het verband aantonen zeker mogelijk”, zegt Bortolotto. “Er is veel stevige medische literatuur, onder andere uit de VS.”

Daar spande Robert Bilott begin jaren 2000 als eerste verschillende collectieve rechtsgedingen aan tegen PFAS-producent 3M, waardoor duizenden mensen schadevergoedingen kregen. De pionier zal op het Miteni-proces getuigen, onder andere ook over de connectie tussen 3M, zijn Amerikaanse concurrent DuPont en Miteni.

“Door het werk van Bilott weten we ook dat de medische staf van Miteni nauw samenwerkte met die van DuPont en 3M (dat laatste bedrijf is de uitvinder van PFOS en PFOA en wist al sinds de jaren 60 van risico’s voor de mens, BDB) en kan dus niet ontkennen dat ze de resultaten van tests bij Amerikaanse werknemers niet kende. Miteni wist dit maar lichtte jarenlang niemand in”, zegt Bortolotto. Uit het gerechtelijk onderzoek blijkt ook dat Miteni al zeker sinds 1990 op de hoogte was van de vervuiling.

De Italiaanse advocaten en burgerlijke partijen benadrukken ook het belang van internationale samenwerking want er zijn precedenten. Zo zijn eind 2019 drie directieleden van de Belgische multinational Solvay tot voorwaardelijke celstraffen veroordeeld voor milieuvervuiling met verschillende toxische stoffen in Alessandria, Piemonte, en is nu ook een klacht ingediend tegen Solvay voor PFAS-vervuiling.

Elders in de wereld waren er al verschillende civiele PFAS-zaken, waaronder een resem in de VS, waardoor 3M en DuPont honderden miljoenen aan schadevergoeding moesten ophoesten. In Zweden is in een civiele zaak in april na zeven jaar geoordeeld dat gemeentebedrijf Ronneby Milieutechniek de meer dan 160 eisers moet vergoeden voor vervuild drinkwater. In Nederland hebben Dordrecht en drie andere gemeenten chemiebedrijven DuPont en Chemours voor de rechter gedaagd wegens PFAS-vervuiling door de ‘teflonfabriek’ in Dordrecht.

“We hebben contact met Zweedse en Nederlandse burgerlijke partijen en hopelijk kunt u ons ook met de Belgen in contact brengen die klacht indienden tegen 3M Belgium”, zegt Zamboni. “Niet alle zaken zijn exact hetzelfde, maar we kunnen wel van elkaar leren en dat is nodig want we staan tegenover een batterij topadvocaten.”

Kunnen die Belgische klagers ook iets opsteken van de Miteni-zaak, behalve dat het complex en moeizaam is?

“Net als in Italië gaat het bij ons om een strafprocedure waarbij het Openbaar Ministerie het misdrijf moet bewijzen. Goed om weten is dat het bij ons vlotter kan gaan, alleen al omdat er ondertussen veel meer kennis is boven gespit”, zegt milieu-advocaat Isabelle Larmuseau.

Ook kan de 3M-zaak in Antwerpen volgens de expert steunen op twee precedenten. “In deze zaak wordt voorlopig niet gefocust op geleden schade of oorzakelijke verbanden. Daarvoor is het te vroeg, er liggen nog niet eens bloedresultaten voor”, zegt ze. “Maar 3M heeft zich in Vlaanderen sowieso schuldig gemaakt aan het illegaal achterlaten van PFOS-afvalstoffen in bodem, lucht en water. Daardoor speelt in de zaak in Antwerpen de afvalverwijderingsplicht, en is het een loutere herhaling van twee Gentse precedenten.”

Saneringskosten en schadevergoedingen

Het eerste is de strafrechtelijke veroordeling van een chemisch bedrijf voor een niet gesaneerde bodemverontreiniging die een stortplaats bleek. Het tweede gaat over een kilometers verspreide grondwaterverontreiniging door een rubberverwerkend bedrijf dat decennialang elke dag al zijn gebruikte solventen weggoot.

Larmuseau: “Ook dat bedrijf werd strafrechtelijk veroordeeld voor het illegaal achterlaten van afvalstoffen. Omdat bij afvalverwijdering geen bodemnormen gelden, moet het alle solventen uit het grondwater verwijderen, een sanering die al twintig jaar aan de gang is en nog tien jaar moet doorgaan.”

Dat het intimiderend kan zijn, procederen tegen een multinational, bevestigen Larmuseau en Bortolotto. “Maar het is ook intimiderend voor een multinational om tegenover duizenden burgerlijke partijen te staan voor de strafrechter, met risico op celstraf en torenhoge saneringskosten en schadevergoedingen”, zegt de Belgische.

Bortolotto: “Je moet je als advocaat omringen met wetenschappelijke experts en op de materie studeren, want degene die tegenover je staat kent het probleem perfect omdat hij het al jaren veroorzaakt. En je mag als burgerlijke partij niet bang zijn en niet stoppen bij het eerste dreigement. Anders was er geen proces tegen Miteni gekomen.”

Maandag in deel 2: Had de wetenschap ons eerder kunnen en moeten alarmeren voor PFOS en co?